alexmandis - Πειθώ - Η Ρητορική

Πειθώ

Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ

13 μελετήματα

ΠΡΩΙΜΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΤΤΙΚΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ

Στην αρχαία Αθήνα η ρητορεία, μαζί με την ιστορία και τη φιλοσοφία, ήταν ένα από τα τρία βασικά είδη του πεζού λόγου. Ο Γοργίας υπήρξε ο μέγας δάσκαλος της ρητορικής στο τέλος του 5ου αι. π.Χ.
Σε προγενέστερους χρόνους, όταν ο Σόλων και ο Θεμιστοκλής έβγαζαν λόγο, μιλούσαν αυτοσχεδιάζοντας εκείνη τη στιγμή. Λέγεται ότι ο Περικλής ήταν ο πρώτος Αθηναίος που συνέταξε εκ των προτέρων ένα λόγο για να εκφωνηθεί σε δικαστήριο και έκτοτε αυτή η πρακτική έγινε κοινή.
ΕΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΕΙΘΩ : Ο ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΠΡΩΙΜΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ

Το βασικό μέσο της πειθούς ήταν η ρητορική, μια τέχνη που θα μπορούσε να σημαίνει « λέξη », « ομιλία », «επιχείρημα », « αιτιολόγηση » κ.λπ. Ούτε η ρητορική ούτε ο ρήτωρ αποδίδουν ιδιαίτερη αξία στην αλήθεια και τον Γοργία δεν τον απασχολεί η δικαιοσύνη και η αρετή· σημασία είχε να πείσεις το ακροατήριο.
Τα επιχειρήματα εκ του εικότως ( επιχειρήματα εκ του πιθανού ) προσέλκυσαν το ενδιαφέρον πολλών πρώιμων ρητόρων. Οι πρώτοι που μελέτησαν τη χρήση των εικότων στη ρητορική ήταν ο Κέραξ και ο Τεισίας περί τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. Σύντομα όμως οι μαρτυρικές καταθέσεις για τα γεγονότα ( δηλ. τα πραγματικά γεγονότα, τα « έργα » ) επικράτησαν των εικότων, τα οποία έχουν βαρύτητα μόνο όταν τα γεγονότα δεν είναι γνωστά.
Η ρητορική έπαιζε πάντα σημαντικό ρόλο στην ελληνική ζωή. Θεμελιώδους σημασίας για τον ελληνικό πολιτισμό ήταν πάντοτε και ο θεσμός του αγώνος ( στρατιωτικές μάχες, αλλά και μη στρατιωτικοί αγώνες ). Ιδιαίτερα σημαντική για την ιστορία της ρητορικής θεωρίας στην Αθήνα ήταν η διεύρυνση των αρμοδιοτήτων των λαϊκών δικαστηρίων στο δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ. ·οι διανοητές έστρεψαν επίσης το ενδιαφέρον τους στη δικανική ρητορική.
Μια σχετική εξέλιξη ήταν η μετάβαση στη γραπτή σύνθεση. Μετά το δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ. κάποιοι ομιλητές άρχισαν να ζητούν συμβουλές ( εκτός από συγγενείς και φίλους ) από « επαγγελματίες » ( όπως ο Αντιφών ). Πολλοί ρήτορες υποστήριζαν πως η αυτοσχέδια προφορική σύνθεση είναι και πιο δύσκολη και πιο αποτελεσματική από τη γραπτή σύνθεση.
Οι σοφιστές ενδιαφέρονταν επίσης για νέες μορφές επιχειρηματολογίας. Εκτός από τη μέθοδο σύμφωνα με την οποία κάποιος επιχειρηματολογεί υπέρ και των δύο πλευρών σε ένα ζήτημα ( η επινόησή της αποδίδεται στον Πρωταγόρα ), ο Γοργίας ανέπτυξε μια μέθοδο που ονομάζεται « εις άτοπον απαγωγή », με την οποία ο ομιλητής παραθέτει όλες τις πιθανότητες και ύστερα επιχειρηματολογεί εναντίον της καθεμιάς με τη σειρά. Η μέθοδος αυτή έγινε δημοφιλής στους δικανικούς λόγους. Η απαγωγική μέθοδος μπορεί να θεωρηθεί ως πρόδρομος της μεθόδου της διαιρέσεως του Πλάτωνα ( ένα θέμα κατατεμαχίζεται με συνεχείς διαιρέσεις σε μικρότερα μέρη ).
Η εξέλιξη στη ρητορική ήταν η διεύρυνση του ζητήματος της αιτιότητας και της ευθύνης. Το φιλοσοφικό επιχείρημα είναι ότι όταν ( κάθε φορά που ) υπάρχουν περισσότερες αιτίες για ένα συμβάν, η ευθύνη θα πρέπει να επιρρίπτεται στην αιτία που συνεπάγεται το μεγαλύτερο σφάλμα.

Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ

Ο Γοργίας θεωρεί τη ρητορική επιστήμη και την τοποθετεί μέσα σε ένα ευρύ πανόραμα επαγγελμάτων και τεχνών. Η ρητορική δε δημιουργεί μόνον ειδικούς αλλά και λόγους. Ένας ωραίος λόγος διαμορφώνει ευνοϊκά αποτελέσματα. Όμως ο λόγος, ως παράδειγμα εξαίρετης ρητορικής, δεν είναι πλέον το στοιχείο για το οποίο μπορεί ο ρήτορας να αισθάνεται υπερήφανος. Μια εξεζητημένη ρητορική που δεν ασχολείται πλέον με τη « δημιουργία πειθούς » εδραιώνεται ως μια εντελώς διαφορετική επιστήμη.
Η ρητορική προτιμούσε πάντα να υπογραμμίζει το φυσικό χαρακτήρα της πειστικής δύναμης και αποσιώπησε τον τεχνικό χαρακτήρα της επιστημονικής της γνώσης. Σα να έπρεπε να αισθάνεται γι` αυτόν, η τέχνη κρύβεται : τέχνη είναι να κρύβεις την τέχνη. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, η φυσικότητα της ρητορικής εκφράζεται με την υπεροχή που αποδίδεται στα φυσικά χαρίσματα σε σύγκριση με την τεχνική γνώση ( επιστήμη ).
Η ρητορική δέχεται καταρχήν ότι η ποιότητα του λόγου, αλλά και της πράξης και της κοινωνικής συμπεριφοράς, καθορίζει την επιτυχία του λόγου. Το κύρος του ρήτορα – δασκάλου δε βρίσκεται τόσο στην προσωπικότητα του, στον τόνο του ή στην προέλευσή του, όσο κυρίως σε μια ρητορική στρατηγική, μέσω της οποίας μπορούσε να μεταμορφωθεί στον ανώνυμο εκπρόσωπο της επιστήμης. Η άρνηση της προσωπικότητάς του γίνεται η συνθήκη που καθιστά δυνατή την αυθεντία του, επειδή μόνο η εξάλειψη της υποκειμενικότητας εγγυάται την αντικειμενικότητα όσων υποστηρίζει.
Σ` αυτήν τη στρατηγική που έχει χαρακτήρα ρητορικό και ιδεολογικό, η φύση παίζει και πάλι σημαντικό ρόλο ως κατηγορία – κλειδί. Η στενή σχέση μεταξύ μαθητή και δασκάλου γίνεται λιγότερο τεταμένη όταν ο δάσκαλος επικαλείται τα φυσικά χαρίσματα· γιατί ως προς τη φύση βρίσκονται και οι δύο στο ίδιο επίπεδο.

ΤΟ ΥΦΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ

Ο Αντιφώντας στην Τετραλογία του, για να υποτάξει στο λόγον το παράλογο στοιχείο της ατυχίας, εισάγει ένα δευτερεύον επιχείρημα θεολογικού χαρακτήρα. Συγκεκριμένα, ο θεός στέλνει την ατυχία μόνο σε έναν κακοποιό και ότι η ατυχία, αν δεν είναι θεόσταλτη, πρέπει να είναι η συνέπεια μιας αμαρτίας.
Ο πεζός λόγος αντικατέστησε τον ποιητικό στις δημόσιες αγορεύσεις. Δε μπορούσαν να φιλοξενήσουν τη χωρίς περιορισμούς σκέψη μιας νέας εποχής. Ο λόγος έπρεπε να εκφραστεί δια λόγου : ο λόγος με πεζό λόγο.

ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
ΑΤΕΧΝΟΙ ΠΙΣΤΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΡΗΤΟΡΕΣ

Αριστοτέλης : « Ονομάζω δε άτεχνες πίστεις ( αποδείξεις ) όσες δεν εφευρίσκονται από εμάς αλλά προϋπάρχουν, όπως δηλ. οι μάρτυρες, οι ομολογίες που αποσπώνται με βασανιστήρια, τα έγγραφα και όλα τα παρόμοια· και έντεχνες πίστεις όσες είναι δυνατό να κατασκευάσουμε και εμείς οι ίδιοι με τη μέθοδο της Ρητορικής ».

ΔΙΚΑΣΤΙΚΑ ΔΡΑΜΑΤΑ : Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΘΕΑΤΡΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΚΑΝΙΚΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ

Στην κλασική Αθήνα υπήρχε πλήρης αντιστοιχία ανάμεσα στους δραματικούς αγώνες, τους αθλητικούς αγώνες, τις συνελεύσεις του δήμου και τις δικαστικές υποθέσεις. Όλες αυτές οι μορφές παράστασης αφορούσαν μια μικρή ελίτ, της οποίας τα μέλη αντιπαρατίθεντο ενώπιον ενός πολυπληθούς ακροατηρίου. Το θέατρο σχετίζεται στενά με τους δικαστικούς αγώνες.

Η ΣΚΗΝΗ : Συχνά συγκεντρώνονταν για να εγγυηθούν για το καλό όνομα του ομιλητή οι πολιτικοί του σύμμαχοι. Συνηθιζόταν να ανεβάζουν τις οικογένειές τους, κυρίως τα παιδιά τους, στο βήμα. Σε άλλες περιπτώσεις υπήρχαν και βίαιες επιθέσεις κατά του ομιλητή. Φαίνεται ότι ακόμα και η αυτοκτονία μετά τη δίκη ήταν μέσα στα όρια του πιθανού.

ΤΟ ΚΟΙΝΟ : Οι φωνές και οι άλλοι θόρυβοι που έκαναν οι δικαστές και οι παρευρισκόμενοι επηρεάζουν το αποτέλεσμα της δίκης. Οι δίκες ήταν μάλλον ιδιαίτερα θορυβώδεις· για να τα βγάλει πέρα με το θόρυβο ένας ομιλητής θα έπρεπε να μπορεί να αυτοσχεδιάζει και να προσαρμόζει τα επιχειρήματά του σε απρόβλεπτες εξελίξεις.

ΟΙ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ : Η Ρητορική του Αριστοτέλη περιέχει άφθονα παραδείγματα από τον Όμηρο και τους τραγικούς ποιητές. Ο ίδιος εγκρίνει τη χρήση της ποίησης στο χώρο του δικαστηρίου. Οι δικαστές απολάμβαναν αυτές τις απαγγελίες ποιητικών αποσπασμάτων.

Η πασίγνωστη τριμερής διάκριση της ρητορικής από τον Αριστοτέλη ορίζει :
1. τη συμβουλευτική ρητορική ως εκείνη που αφορά το μέλλον και συμβουλεύει το συμφέρον,
2. την επιδεικτική ρητορική ως εκείνη που αφορά το παρόν και διδάσκει την τιμή, και
3. τη δικανική ρητορική ως εκείνη που αφορά το παρελθόν και αποβλέπει στο δίκαιο.
Ο ορισμός αυτός ενισχύει τη σχέση μεταξύ τραγωδίας και δικανικής ρητορικής, αφού και η τραγική ποίηση αντίστοιχα ασχολείται με το παρελθόν, ενώ τα ζητήματα που θίγει αφορούν τη δικαιοσύνη.
Ο υποψήφιος που κερδίζει τις εκλογές είναι συνήθως εκείνος του οποίου η εμφάνιση είναι η πιο ελκυστική, του οποίου ο αυθόρμητος λόγος είναι ο πιο εντυπωσιακός, και ο οποίος καταφέρνει να συγκινήσει τη συλλογική συνείδηση του κοινού χρησιμοποιώντας τη σωστή αναλογία γέλιου, δακρύων και νεφελώδους πατριωτισμού. Την ίδια περίπου συνταγή θα έδινε και ένας δάσκαλος της ρητορικής στην αρχαία Αθήνα.

Η ΕΚΦΩΝΗΣΗ

Οι αρχαίοι ομιλητές μάθαιναν τόσο τρόπους εκφώνησης όσο και μνημονικές τεχνικές. Η ικανότητα να εκφωνεί κανείς το λόγο του από μνήμης, κατά το πρότυπο των ηθοποιών, αναμφίβολα διευκόλυνε την επιτυχή εμφάνιση σε μια δίκη. Η απομνημόνευση θεωρούνταν δύσκολη υπόθεση.
Παρά τη διαβεβαίωση του Αριστοτέλη ότι η ένταση και ο τόνος της φωνής έπρεπε να προσαρμόζονται στη συναισθηματική αντίδραση που επεδίωκε ο ομιλητής, φαίνεται ότι στην πράξη η δυνατή φωνή ήταν πάντα ένα πλεονέκτημα. Φαίνεται και πως ο γοργός ρυθμός εκφώνησης ήταν επιθυμητός.

Η ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΣΗ ΤΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ

Η αποτελεσματική πειθώ οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στη σκιαγράφηση των χαρακτήρων. Ο Αριστοτέλης δηλώνει ότι ο χαρακτήρας πρέπει να είναι πιστευτός, να εμπνέει εμπιστοσύνη στους δικαστές και να είναι σύμφωνος με την ηλικία, το φύλο και την εθνικότητα του κάθε προσώπου. Οι κριτικοί θεώρησαν το Λυσία τον επιδεξιότερο στην απόδοση χαρακτήρων στη ρητορική.

ΟΙ « ΜΑΣΚΕΣ »

Η θεατρική ικανότητα των διαδίκων ήταν διαφορετική από εκείνη των ηθοποιών, καθώς λόγω της απουσίας της διονυσιακής μάσκας ήταν αναγκασμένοι να χρησιμοποιούν τις εκφράσεις του προσώπου για να αποδώσουν την προσωπικότητα και να διεγείρουν τα συναισθήματα ( πάθη ) που απαιτούσε η υπόθεσή τους. Τα μάτια χρησιμοποιούνταν με μεγάλη προσοχή. Ο ομιλητής του οποίου το βλέμμα παραμένει καρφωμένο σε ένα μόνο σημείο είναι αναποτελεσματικός.
Όλοι όσοι έχουν βρεθεί σε δικαστήριο μπορούν να αντιληφθούν τη δύναμη της εξωτερικής εμφάνισης. Ο ρήτορας θα πρέπει να καλλιεργεί μια ανδροπρεπή και αξιοπρεπή εικόνα. Η μη ελκυστική εμφάνιση μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως απόδειξη κακού χαρακτήρα.

ΤΑ ΚΟΣΤΟΥΜΙΑ

Η ενδυμασία αποτελεί μια σημαντική πτυχή της οπτικής πειθούς. Οι σύγχρονοι δικηγόροι συμβουλεύουν τις πόρνες να ντύνονται σαν επαρχιώτισσες δασκάλες του κατηχητικού. Τα σοβαρά ρούχα ενέπνεαν σεβασμό.

ΤΟ ΒΑΔΙΣΜΑ

Οι Έλληνες απέδιδαν στο βάδισμα ηθική σημασία. Ο τρόπος με τον οποίο κάποιος πλησίαζε στο βήμα για να μιλήσει μπορούσε να είναι αποφασιστικής σημασίας για την αντίδραση των δικαστών στα λόγια του.

Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ( ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ )

Οι δικαστές ψήφιζαν αμέσως μετά την εκφώνηση των λόγων : στο αθηναϊκό δικαστήριο δεν καθυστερούσαν για διαβουλεύσεις ή συσκέψεις πριν από την ανακοίνωση της ετυμηγορίας. Μερικές φορές οι κατηγορούμενοι ικετεύουν τους δικαστές να τους σώσουν, να μετατρέψουν το δικαστικό δράμα σε έργο απόδρασης. Οι κατήγοροι μπορούν να χαρακτηρίσουν τους δικαστές εκδικητές και να μετατρέψουν το δράμα σε τραγωδία εκδίκησης.

ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΤΟ ΚΟΥΤΣΟΜΠΟΛΙΟ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΦΗΜΗΣ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ

Το κουτσομπολιό δεν αποτελεί τυχαία μορφή έκφρασης. Τονίζεται η έννοια της κοινωνίας, γιατί το κουτσομπολιό, ως τρόπος έκφρασης, ανθεί εκεί όπου οι επαφές είναι στενές και οι εμπειρίες κοινές. Το κουτσομπολιό κρατά ζωντανούς τους δεσμούς ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας και συντηρεί τις υψηλότερες αξίες της· γιατί αν και πηγάζει από τον ανταγωνισμό και την εχθρότητα που υπάρχει μεταξύ των διαφόρων ομάδων στο χωριό, το κουτσομπολιό βασίζει την έκφρασή του στις κοινές αξίες και στην κοινή ιστορία ολόκληρης της κοινότητας.
Είναι φανερό πως το κουτσομπολιό παίζει με την υπόληψη των άλλων, διαδίδοντας αλήθειες, μισές αλήθειες και ψέματα για τις δραστηριότητές τους. Αυτοί που κουτσομπολεύουν μπορούν να εννοήσουν το φθόνο και την οργή μειώνοντας τον άλλον, να δημιουργήσουν μια αίσθηση εξουσίας που προκαλεί άμεσα ικανοποίηση.

Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΟΥΤΣΟΜΠΟΛΙΟΥ

Κουτσομπολιά δε γίνονταν μόνο στις γειτονιές. Οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν για να ανταλλάξουν πληροφορίες και να κουτσομπολέψουν σε κεντρικούς δημόσιους χώρους, στην αγορά, για παράδειγμα, σε εργαστήρια και σε μικρά εμπορικά καταστήματα.
Σε όλες τις σύγχρονες ανθρωπολογικές μελέτες, οι γυναίκες είναι οι κύριοι φορείς διάδοσης του κουτσομπολιού. Είναι διαδεδομένη η άποψη ότι οι άνδρες κάνουν « κοινωνική », « καλοπροαίρετη », « αλτρουιστική » συζήτηση ( μιλούν για εργασία, οικονομία, πολιτική, κ.λπ. ), ενώ οι γυναίκες αναλώνονται στην κακογλωσσιά, στο στιγματισμό.
Μια άλλη ομάδα που μπορούσε να διαδώσει κουτσομπολιό ήταν οι δούλοι του κάθε σπιτιού. Οι δούλοι κινούνταν στην πόλη, πηγαίνοντας για ψώνια και κάνοντας θελήματα, και αντάλλασσαν παράπονα και κουτσομπολιά με άλλους δούλους.

ΤΟ ΚΟΥΤΣΟΜΠΟΛΙΟ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΦΗΜΗΣ

Αποτελεί αξιοπερίεργο της αθηναϊκής δημόσιας ζωής το ότι οι κανόνες του δικαστηρίου επέτρεπαν στους ομιλητές να εξευτελίζουν τον αντίπαλο. Οι ύβρεις, για παράδειγμα, δεν ήταν καθόλου σπάνιες.
Οι ομιλητές ερευνούσαν εξονυχιστικά το παρελθόν και το παρόν του αντιδίκου, για να βρουν οτιδήποτε επιλήψιμο στη συμπεριφορά του. Ένας άνθρωπος δεν κρίνεται από τις καταθέσεις των μαρτύρων αλλά από την καθημερινή του ζωή, τις συνήθειές του και από τα πρόσωπα με τα οποία συναναστρέφεται. Με άλλα λόγια η φήμη έχει σημασία.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Το κουτσομπολιό διευκόλυνε τη ροή των πληροφοριών. Έλεγχε την ατομική συμπεριφορά και προσδιόριζε την ορθή συμπεριφορά στο πλαίσιο της κοινότητας. Στην αθηναϊκή κοινωνία υπήρχε έντονη ανησυχία για το « τι θα πει ο κόσμος ». Το να μιλάει κανείς για άλλους, είτε ανυστερόβουλα, είτε με κακία, ήταν βαθιά ριζωμένο στη συμπεριφορά της κοινότητας.

ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Ο ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Στην Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. σήμαινε :
α ) απόλυτη ισότητα όλων των πολιτών απέναντι στους νόμους του κράτους,
β ) κυριαρχία της συνέλευσης του λαού, στην οποία εκφράζεται η θέληση του δήμου, δηλ. ολόκληρου του σώματος των πολιτών,
γ ) δυνατότητα σε κάθε πολίτη να συμμετέχει, χωρίς διακρίσεις καταγωγής ή πλούτου, άμεσα και προσωπικά στη διαχείριση των δημοσίων πραγμάτων· βασική αρχή, η τελευταία, που η εφαρμογή της διασφαλιζόταν με την εκλογή των αρχόντων και με την αμειβόμενη δημόσια υπηρεσία ( μισθοφορία ).
Ο καθένας από εμάς κατέχει μια φύση και μια δύναμη που τον ξεχωρίζουν. Οι ωραιότεροι λόγοι είναι αυτοί που πραγματεύονται τα σπουδαιότερα θέματα. Οι άνδρες που έχουν κόσμια συμπεριφορά εκ φύσεως αξίζουν τον έπαινο και το θαυμασμό. Αυτοί όμως που συμπεριφέρονται έτσι μετά από συλλογισμό είναι ακόμη πιο αξιέπαινοι. Γιατί η στάση των πρώτων δεν είναι σταθερή, αφού η μετριοπάθειά τους είναι αποτέλεσμα τύχης και όχι διάνοιας. Αυτοί που πέρα από τη φύση διαθέτουν και τη γνώση, που είναι το υψηλότερο αγαθό απ` όλα, θα διατηρήσουν σίγουρα τη διάθεση αυτή για το υπόλοιπο της ζωής τους.
Η φιλοσοφία απελευθερώνει τους ανθρώπους από την εξουσία της τύχης.

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΑΝΑΜΕΙΓΝΥΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ : ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ ΣΤΟ ΛΥΣΙΑ

Οι δικαστικές διαμάχες μπορούν να βοηθήσουν κάποιον να κατανοήσει την πολιτική συμπεριφορά των Αθηναίων. Η πολιτική ζωή στην Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ. υποχρέωνε τους πολίτες να εμπλέκονται συχνά σε δίκες είτε ως κατήγοροι είτε ως κατηγορούμενοι, και ο Περικλής σίγουρα δοκίμασε αυτή την εμπειρία, αλλά κι ο ίδιος εφάρμοσε αυτού του είδους την πολιτική.-