alexmandis - ΓΟΡΓΙΑΣ

ΓΟΡΓΙΑΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Για το Γοργία μοχλός εξουσίας είναι ο λόγος. Ο λόγος πείθει ۠ κινεί τα πάθη της ψυχής, φοβίζει και ενθαρρύνει, συγκινεί αλλά και εξοργίζει. Η αλήθεια υποχωρεί κάτω από το κράτος της αληθοφάνειας. Η πειθώ βασιλεύει. Και έτσι επιβάλλεται ο πολιτικός λόγος ως λόγος πειθούς στους πολλούς. Ο άνθρωπος αναζητά την αλήθεια, πείθεται όμως από το αληθοφανές. Ο λόγος λέγει την ουσία.

α. ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΙΚΕΛΙΚΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ

Ο Αριστοτέλης στο χαμένο του έργο « Συναγωγή τεχνών » αναφέρει ότι η ρητορική γεννήθηκε στη Σικελία. Αναπτύχθηκε κυρίως στο χώρο των δικαστηρίων με αφορμή τις πολυάριθμες δίκες που έγιναν μετά την πτώση των τυράννων, για τη διεκδίκηση των περιουσιών, που το καθεστώς είχε δημεύσει.
Οι πρώτοι που δίδαξαν την τέχνη του λόγου είναι ο Εμπεδοκλής από τον Ακράγαντα και οι Συρακούσιοι ρήτορες Κόραξ και Τισίας.
Έχοντας παρατηρήσει ο Κόραξ ότι ο λαός είναι κάτι ασταθές και χωρίς οργάνωση και πως με το λόγο κυβερνάει κανείς τη συμπεριφορά των ανθρώπων, ανέλαβε με λόγο να πείσει ή να αποτρέψει το λαό ανάλογα με το συμφέρον του. Πήγε λοιπόν στη συνέλευση που ήταν συγκεντρωμένος ο λαός άρχισε να ομιλεί και με έμμεσους λόγους και κολακείες καθησύχασε το λαό ۠ αυτό το μέρος του λόγου το ονόμασε προοίμιον. Όταν έγινε ησυχία και ηρέμησε ο λαός, άρχισε να τους συμβουλεύει πάνω στο θέμα που τους απασχολούσε ۠ αυτό το ονόμασε διήγησιν ( αγώνες, παρέκβασιν ). Μετά ανακεφαλαίωσε εν συντομία ό,τι είχε πει και τα εξέθεσε ξανά ۠ αυτό το ονόμασε επίλογον. Στο Συρακούσιο Κόρακα αποδίδεται το πρώτο έργο ρητορικής με τον τίτλο « Τέχνη ρητορική ».
Στον πλατωνικό διάλογο « Γοργίας » ο σοφιστής ορίζει τη ρητορική ως τέχνη της πειθούς ۠ τέχνη δηλ. του να πείθει κανείς με τους λόγους όσους τον ακούνε. Για να πετύχει το σκοπό του ο ρήτορας θα χρησιμοποιήσει μια έννοια που έχει ιδιαίτερη σημασία : την έννοια του πιθανού ( του εικότως ). Το εικός είναι το πιθανό, αυτό που φαίνεται να είναι αλήθεια, αλλά δεν είναι ۠ είναι απλώς αληθοφανές. Η πιθανοφάνεια υψώνεται σε όπλο – κλειδί του ρητορικού λόγου.
Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης κάνουν κριτική στους ρήτορες και τους σοφιστές που χρησιμοποιούν την τέχνη του πείθειν : η φιλοσοφία είναι και παραμένει αναζήτηση του αληθούς. Ο ρήτορας είναι κάτι το διαφορετικό από το φιλόσοφο. Ο φιλοσοφικός λόγος είναι λόγος αλήθειας ۠ ο φιλόσοφος δεν καταφεύγει στους εικότας λόγους.
Ο ρητορικός λόγος είναι πειστικός, γιατί χρησιμοποιεί την κολακεία και η κολακεία στηρίζεται με τη σειρά της στο ευχάριστο ۠ ο ρήτορας είναι πειστικός γιατί λέει πράγματα ευχάριστα. Έτσι, εμφανίζεται η ρητορική ως γύμνασμα κολακείας. Είναι λοιπόν η ρητορική μια πρακτική κολακείας.

β. ΓΟΡΓΙΑΣ : ΟΣΑ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ

Ο Γοργίας γεννήθηκε στους Λεοντίνους της Κάτω Ιταλίας το 500 π.Χ. και πέθανε το 392 π.Χ. ( 108 χρονών! ). Έζησε άνετα, με σωφροσύνη, χωρίς καταχρήσεις. Δεν παντρεύτηκε ποτέ και ήταν έτσι απαλλαγμένος από τα βάρη της οικογένειας. Από τους Λεοντίνους της Κάτω Ιταλίας ήρθε για πρώτη φορά στην Αθήνα σε προχωρημένη ηλικία για να υποστηρίξει μια υπόθεση. Έπρεπε να πείσει τους Αθηναίους να συμμαχήσουν με τους Λεοντίνους, και είχε έναν επίφοβο αντίπαλο, τον Τισία, που υποστήριζε τις Συρακούσες που πολεμούσαν τους Λεοντίνους. Όταν όμως ο Γοργίας μίλησε, το πλήθος εντυπωσιάστηκε από το λόγο του και έτσι ο ρήτορας κέρδισε την υπόθεση.
Ο Αθηναίος Ισοκράτης ήταν ο σημαντικότερος μαθητής του, μα και ο Θεσσαλός Μένων και ο Πρόξενος. Δεν έλειψαν όμως και οι επιθέσεις εναντίον του, όπως του Αριστοφάνη, του Πρόδικου, του Αντισθένη και του Θρασύμαχου. Ο Γοργίας έπαιρνε χρήματα για τη διδασκαλία του ۠ και ήταν ο πιο ακριβοπληρωμένος. Ο Πλάτων αναγνωρίζει την αξία του Γοργία και εντυπωσιάζεται από την αίσθηση του λόγου του. Είναι αντίθετος ο Πλάτων στο ρήτορα – σοφιστή. Θέλγεται όμως από το γηραιό Γοργία. Έτσι γεννιέται ο διάλογος « Γοργίας ». Και ο Σωκράτης, όσο και να ειρωνεύεται το περίτεχνο των γοργιείων σχημάτων, τον ενδιαφέρει να ακούσει από το μεγάλο ρήτορα τι είναι εκείνο που τον κάνει εξουσιαστή των άλλων και τους νέους να τρέχουν να μαθητεύσουν κοντά του.
Δάσκαλος του Γοργία ήταν ο Εμπεδοκλής, όμως διδάχτηκε και τη θεωρία του Παρμενίδη. Είχε πάρει μαθήματα διαλεκτικής και είχε μυηθεί στα επιχειρήματα των Ελεατών. Ο Γοργίας δεν ήταν μηδενιστής. Είχε μεγάλη αυτοπεποίθηση και θάρρος και σιγουριά. Οι Αθηναίοι τον προσκαλούν να επιδείξει τη ρητορική του τέχνη στους Δελφούς. Και εκεί, στα σκαλοπάτια του δελφικού βωμού, ο λόγος του, ο Πυθικός, ξεσήκωσε τέτοιον ενθουσιασμό που χρυσός στήθηκε ο ανδριάντας του στο ναό. Και ήταν, επιβεβαιώνει ο Κικέρων, από ατόφιο χρυσάφι, όχι επίχρυσος. Και τότε, όπως θα γινόταν και σήμερα, κατηγορήθηκε για επίδειξη πλούτου ۠ είπαν ότι ο ίδιος ο Γοργίας το πλήρωσε.
Στη Θεσσαλία, στη Λάρισα, ο Γοργίας παρέμεινε πολλά χρόνια κοντά στην οικογένεια των Αλεαυδών. Εύποροι οι Θεσσαλοί τον αντάμειβαν πλουσιοπάροχα για τη διδασκαλία του. Έζησε πλούσια τα τελευταία χρόνια στην αυλή του Ιάσονα στη Λάρισα, μα όταν πέθανε δεν είχε πια πολλά χρήματα. Αυτό θα θυμώσει τον Ισοκράτη, το μεγάλο μαθητή του, ο οποίος θα το σχολιάσει.
Ο Γοργίας έφτασε για πρώτη φορά στην Αθήνα δύο χρόνια μετά το θάνατο του Περικλή το 429 π.Χ. Ο Αριστοτέλης προσέχει το Γοργία. Μάλιστα γράφει ένα βιβλίο « Τα προς Γοργίου α` », που χάθηκε. Ο Αριστοτέλης στο Γοργία αναγνωρίζει τον ποιητή λέξεων.
Όταν είχε φτάσει σε βαθιά γεράματα ο Γοργίας, αισθάνθηκε πολύ αδύναμος και άρχισε να πέφτει σιγά σιγά σε ύπνο. Ένας από τους φίλους του που πήγε να τον επισκεφτεί, τον ρώτησε να μάθει πώς είναι και ο Γοργίας του απάντησε : « Ο ύπνος αρχίζει να με παραδίδει στον αδελφό του » ۠ είχε θυμηθεί τον Όμηρο, όπου ο Ύπνος και ο Θάνατος είναι αδέλφια.
Ως εμάς έφτασαν δύο από τους επιδεικτικούς του λόγους, το « Ελένης Εγκώμιον » και η « Υπέρ Παλαμήδους Απολογία ». Το πρώτο του έργο το νεανικό « Περί του μη όντος ή Περί φύσεως » διασώθηκε μέσα από δύο διαφορετικές πηγές.

ΤΑ ΓΟΡΓΙΕΙΑ ΣΧΗΜΑΤΑ

Ο Γοργίας εισήγαγε την ποιητική λέξη στον πεζό λόγο. Ο λόγος του είναι έντεχνος, δεν είναι πηγαίος. Ο Γοργίας αυτοσχεδιάζει ۠ το αποτολμά. Κατέχει το μυστικό : χρειάζεται θάρρος και θάρρος έχει. Ο αυτοσχεδιασμός, βέβαια, δεν υπάρχει στο γραπτό του λόγο ۠ αυτός είναι υψηλός και καλοδουλεμένος. Θαυμάστηκε ο Γοργίας για τα σχήματα του λόγου του, τους έδωσαν το όνομά του : τα ονόμασαν γοργίεια και έτσι πολιτογραφούνται στην ιστορία της ρητορικής. Δύο κόσμοι είχαν ανοιχτεί μπροστά του : η ποίηση και η τραγωδία. Όλα αυτά τα χρόνια που πέρασε στη Σικελία, πριν έρθει στην Αθήνα ( 427 π.Χ.), γνώρισε καλά και τους ποιητές και τους τραγικούς. Στα έργα τους ριζώνει η δική του τέχνη. Θα ασκηθεί, θα τη δουλέψει, θα την καλλιεργήσει, θα τη δώσει κληρονομιά στον Ισοκράτη και αυτός στο Δημοσθένη.
Μεταφέρει ο Γοργίας τα ποιητικά σχήματα στον πεζό λόγο. Γιατί και οι μεταφορές και οι σύνθετες λέξεις και οι παρηχήσεις, που άφθονα απαντούν στους επιδεικτικούς του λόγους, υπήρχαν ήδη στους ποιητές, στον Όμηρο, στον Ησίοδο, στους τραγικούς. Ο Γοργίας γνώριζε και αγαπούσε την ποίηση ۠ και την ποίηση αυτή τη μετέφερε στους λόγους του. Από τον Εμπεδοκλή διδάχθηκε πολλά, αλλά και από τον Επίχαρμο εμπνεύστηκε. Και άλλοι όμως ποιητές, όπως ο Σιμωνίδης και ο Πίνδαρος, αποτέλεσαν πρότυπα για το Γοργία.
Τα λόγια προέχουν της πράξης. Και όχι μόνο αυτό ۠ με τα λόγια επαινούνται, εγκωμιάζονται οι πράξεις. Η σιωπή συγκαλύπτει τις καλές πράξεις ۠ ο λόγος τις φανερώνει. Η φράση του Γοργία είναι μουσική. Έχει μέτρο. Ο Γοργίας διεκδικεί την ευγένεια για το λόγο, όποια μορφή και να έχει. Τι όμως ήταν τελικά ο Γοργίας, ρήτωρ ή σοφιστής;

ΡΗΤΩΡ Ή ΣΟΦΙΣΤΗΣ ;

Ο καλύτερος τρόπος να απαντηθεί το ερώτημα είναι ο ευθύς : να ερωτηθεί ο ίδιος ο Γοργίας. Στην πρώτη ερώτηση του Σωκράτη στο διάλογο « Γοργίας » ποια είναι η τέχνη του και πώς πρέπει να τον ονομάσουμε, απαντά αδίστακτα : η τέχνη του είναι η ρητορική και ο ίδιος είναι ρήτωρ. Το μέγιστο αγαθό – πιο μεγάλο και από την υγεία και από τον πλούτο – είναι ο εξουσιασμός των ανθρώπων μέσω των λόγων. Η ρητορική είναι η τέχνη να πείθεις. Είναι πειθούς δημιουργός. Μέρος συστατικό της ρητορικής είναι η κολακεία. Ο λόγος εξαπατά.

Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ

Το « Ελένης Εγκώμιον » δεν είναι έπαινος. Είναι λόγος απολογίας. Ο Γοργίας αναλαμβάνει την υπεράσπιση ενός προσώπου μυθικού. Επιλέγει την Ελένη. Αυτό που επιχειρεί δεν είναι να επαινέσει την ομορφιά της. Επιδιώκει κάτι άλλο, πιο δύσκολο ۠ επιδιώκει να πείσει ότι δεν έφταιγε η Ελένη για τον Τρωικό πόλεμο, ότι είναι αθώα. Γιατί στην Ελένη επάνω έχει στραφεί η οργή όλων ۠ είναι υπαίτιος των φριχτών δεινών του Τρωικού πολέμου.
Είχε βέβαια θεϊκή ομορφιά η Ελένη. Ο Πρίαμος την κρίνει αθώα ۠ δε φταίει εκείνη που είναι τόσο όμορφη, φταίνε οι θεοί. Είναι όμως και θεότητα ( της βλάστησης ) στη Σπάρτη η Ελένη. Στέκεται λοιπόν ο Γοργίας αντίθετα στο ρεύμα της κοινής κατακραυγής και δοκιμάζει τη δύναμη του λόγου.
Αν η Ελένη ακολούθησε τον Πάρη, το έκανε είτε γιατί ήταν θέληση των θεών, είτε γιατί την ανάγκασαν με τη βία, είτε γιατί πείσθηκε η ίδια από τα λόγια του Πάρη, είτε, τέλος, γιατί ενήργησε ως ερωτευμένη γυναίκα. Ανάγκη, βία, πειθώ, έρωτας είναι τα κλειδιά της επιχειρηματολογίας του Γοργία. Αν δείξει ότι σε κάθε περίπτωση η Ελένη δε μπορούσε παρά να υποκύψει, τότε δεν είναι ένοχη.
Αν ο έρωτας κυρίευσε την Ελένη στη θέα του Πάρη, γιατί είναι παράξενο; Και αν ο έρωτας είναι θεός, πώς μπορεί ο πιο αδύνατος να αντισταθεί στον πιο δυνατό; Ο νους δεν επεμβαίνει στην ταραχή της ψυχής που καταλαμβάνεται ολόκληρη από πόθο στη θέαση του ωραίου. Για τον ερωτευμένο η αλήθεια βρίσκεται στις αισθήσεις. Αίρεται έτσι η νόηση αλλά και η βούληση. Η παράδοση της ψυχής στη θέα του ωραίου δεν είναι αποτέλεσμα προαίρεσης. Ο πόθος της ψυχής είναι δύναμη που καθιστά αδύναμες τη νόηση και τη βούληση. Η δύναμη αυτή είναι δύναμη, γιατί έχει θεϊκή προέλευση.
Το δεύτερο επιχείρημα του Γοργία αναφέρεται στη νόηση. Εξετάζει την επίδραση που έχουν τα λόγια πάνω στο νου των ανθρώπων. Ο λόγος είναι δύναμη, είναι δυνάστης, κινεί την ψυχή, τη γεμίζει έλεον και φόβον, ξυπνά τη νοσταλγία. Γοητεύει ο λόγος και μπορεί και εισβάλλει στο νου. Γιατί ο λόγος είναι για την ψυχή ό,τι τα φάρμακα για την υγεία.
Το τρίτο επιχείρημα αναφέρεται στη φυσική βία. Εύκολα όλοι δεχόμαστε το επιχείρημα. Την άρπαξε με τη βία ο Πάρης την Ελένη. Ο Πάρης είναι άξιος τιμωρίας και καταδίκης, η Ελένη όμως είναι; Της στέρησαν την πατρίδα, την οικογένεια.
Το τέταρτο επιχείρημα είναι η βούληση των θεών. Στη θεϊκή βούληση ποιος μπορεί να αντισταθεί; Η παρουσία του ανθρώπου δε μπορεί να εμποδίσει την παρουσία των θεών. Η θεϊκή βούληση είναι καταλυτική. Τύχη, θεοί, ανάγκη είναι τα ανθρώπινα δεσμά. Ο θεός είναι άριστος και έχει όλη τη δύναμη και όλη τη σοφία.
Γιατί ο Γοργίας στην επιχειρηματολογία του ξεκινάει από το τέλος; Για μια φιλοσοφική προσέγγιση ο δρόμος ξεκινά από το ανθρώπινο και φτάνει στο θείο. Αυτόν ακολουθήσαμε.-