alexmandis - ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ - Περικλέους Επιτάφιος

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ

ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ

Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ

Ο Θουκυδίδης γεννήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 450 π.Χ. Ήταν γιος του Ολόρου, που καταγόταν από τη Θράκη. Στον Άλιμο της Αττικής υπήρχε τιμητικό κενοτάφιο του ιστορικού με την επιγραφή : « Θουκυδίδης Ολόρου Αλιμούσιος ». Και η σύζυγος του Θουκυδίδη ήταν Θράκα στην καταγωγή.
Ο Θουκυδίδης είχε χρυσορυχεία ιδιόκτητα στο όρος Παγγαίο, κληρονομιά από τον πατέρα του ή προίκα από τη γυναίκα του. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου εξορίστηκε από την πατρίδα του, επειδή δε μπόρεσε μαζί με το δεύτερο στρατηγό Ευκλή να διασώσει την Αμφίπολη ως στρατηγός μοίρας του ναυτικού της πατρίδας του. Ο Λακεδαιμόνιος στρατηγός Βρασίδας τους νίκησε και κατέλαβε την Αμφίπολη. Ο Θουκυδίδης ως εξόριστος κατέφυγε στα κτήματά του, όπου έζησε έως ότου τον ανακάλεσαν οι συμπατριώτες του Αθηναίοι.
Ο καλύτερος πληροφοριοδότης για τη ζωή και τη δράση του είναι ο ίδιος ο Θουκυδίδης. Στην αρχή των ιστοριών του ο ίδιος αιτιολογεί γιατί αφοσιώθηκε στην εξιστόρηση του Πελοποννησιακού πολέμου αμέσως μετά την κήρυξή του. Περιγράφει το λοιμό, από τον οποίο αρρώστησε και ο ίδιος.
Στο δεύτερο προοίμιο ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι έμεινε στα κτήματά του για την ήττα του στην Αμφίπολη, εξόριστος επί 20 χρόνια ( 424 – 404 π.Χ.). Κατά τα έτη της εξορίας του ο Θουκυδίδης συγκεντρώνει το υλικό, πάνω στο οποίο θα στηρίξει το ιστορικό του έργο. Ταξιδεύει όπου μπορεί, συλλέγει πληροφορίες και αναζητεί την ιστορική αλήθεια με πάθος. Αμέσως μετά την καταστροφή της πατρίδας του ο Θουκυδίδης επιστρέφει στην Αθήνα από την εξορία του 404 π.Χ. Πεθαίνει γύρω στο 410 π.Χ.
Ο Θουκυδίδης, νέος ακόμη, γνώρισε στην Αθήνα επιφανείς άνδρες, όπως ο Ευριπίδης, ο Αριστοφάνης, ο Γοργίας, ο Πρόδικος, ο Σωκράτης, ο Περικλής, ο Ικτίνος, ο Φειδίας, ο Ιπποκράτης, ο Πολύγνωτος κ.ά. Ως την εξορία του το 424 π.Χ. πρόλαβε να καρπωθεί τα επιτεύγματα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, να ακούσει τους λόγους του δεινού πολιτικού και ρήτορα Περικλή και άλλων ανδρών της Αθήνας, που κατέλαβαν τους θώκους της εξουσίας επάξια μετά το θάνατο του Περικλή. Όμως η φθορά και η διαφθορά των πολιτικών ήταν πια το πιο επικίνδυνο μέσο για τη λαμπρή αλλά ευάλωτη στο εξής δημοκρατία.
Ο Θουκυδίδης έζησε από κοντά και τις δύο εποχές της δημοκρατίας ως τη θανατερή πτώση της. Ο Ξενοφών ήταν αυτός που συνέχισε με την « Πολιτεία » του το έργο του μεγάλου ιστορικού. Αλλά ήδη η πόλη ήταν πολύ πληγωμένη. Ο Πελοποννησιακός πόλεμος ( 431 – 404 π.Χ.) κατέστρεψε τα θεμέλια του χρυσού αιώνα του Περικλή και σώριασε σε ερείπια την Αθηναϊκή Δημοκρατία.

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Α. ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΛΟΓΟΥ

Όπως είναι γνωστό, τον ενταφιασμό των νεκρών επιβάλλει θρησκευτικός και εθιμικός νόμος απαράβατος. Ο ενταφιασμός των νεκρών του πολέμου πέρα από την άλλη σημασία είχε και την εθνική, επειδή με τις επικήδειες τελετές αποδίδονταν οι πρέπουσες τιμές στους μαχητές που έπεφταν για την πατρίδα. Ο σεβασμός προς τους νεκρούς των μαχών ήταν τόσο ισχυρός σε όλες τις ελληνικές πόλεις, ώστε γινόταν ανακωχή ανάμεσα στους εμπόλεμους για την περισυλλογή και τον ενταφιασμό των νεκρών τους. Και ενώ οι άλλοι Έλληνες έθαβαν τους νεκρούς τους στα πεδία των μαχών, οι Αθηναίοι έκαιγαν επιτόπου τους νεκρούς και την τέφρα και τα υπολείμματα των οστών τους τα έφερναν στην πόλη τους και τα έθαβαν.
Οι επικήδειες τελετές γενικά καθιερώθηκαν και συστηματοποιήθηκαν από το Σόλωνα. Επισφράγιση αυτών των τελετών ήταν ο επιτάφιος λόγος. Ο επιτάφιος λόγος του Περικλή γράφτηκε μετά το 404 π.Χ.

Β. ΕΠΙΤΑΦΙΟΙ ΠΟΥ ΣΩΖΟΝΤΑΙ Ή ΜΝΗΜΟΝΕΎΟΝΤΑΙ

1. Από τους επιτάφιους που σώζονται ή μνημονεύονται αρχαιότερος είναι ο επιτάφιος, που εκφώνησε το 439 π.Χ. προς τιμή του Σαμιακού πολέμου ο Περικλής, τον οποίο είχαν οι Αθηναίοι εκλέξει ως στρατηγό. Από το λόγο αυτόν μας σώζει ένα μόνο μικρό απόσπασμα ο Πλούταρχος.
2. Δεύτερος κατά χρονολογική σειρά είναι πάλι ο επιτάφιος του Περικλή που θα ερμηνεύσουμε. Εκφωνήθηκε το 431 π.Χ.
3. Στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου τοποθετείται και ο επιτάφιος του σοφιστή Γοργία από τους Λεοντίνους της Σικελίας. Από αυτόν μας σώζεται μόνο ένα απόσπασμα.
4. Ο επιτάφιος του Λυσία γράφτηκε το 392 π.Χ. και τον εκφώνησε κάποιος Αρχίνος προς τιμή των νεκρών του Κορινθιακού πολέμου.
5. Ο επιτάφιος στο Μενέλαο του Πλάτωνα, που γράφτηκε το 386 π.Χ., δεν εκφωνήθηκε σε κανέναν ενταφιασμό. Υποτίθεται όμως ότι τον εκφώνησε ο Σωκράτης προς τιμή των νεκρών των πολεμικών συγκρούσεων που προηγήθηκαν από την Ανταλκίδεια ειρήνη του 386 π.Χ.
6. Ο επιτάφιος του Δημοσθένη, τον οποίο εκφώνησε ο ίδιος ο ρήτορας το 338 π.Χ. προς τιμή των νεκρών της μάχης της Χαιρώνειας.
7. Ο επιτάφιος του Υπερείδη, που εκφώνησε ο ίδιος ο ρήτορας το 322 π.Χ. προς τιμή των νεκρών του πρώτου έτους του Λαμιακού πολέμου.
Μια σύγκριση ανάμεσα στους σωζόμενους επιταφίους και στον Περικλέους Επιτάφιο δείχνει την εξωτερική και εσωτερική υπεροχή του δεύτερου. Όλοι πάντως οι επιτάφιοι ακολουθούν ένα τυπικό διάγραμμα : προοίμιο, έπαινος των πεσόντων, παραίνεση, παραμυθία, επίλογος.

ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ

ΤΑ ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΑ

Οι Αθηναίοι, ακολουθώντας το πατροπαράδοτο έθιμο, έκαναν με δημόσια τελετή την ταφή εκείνων που πρώτοι σκοτώθηκαν στον Πελοποννησιακό πόλεμο, με τον ακόλουθο τρόπο : εκθέτουν τα οστά των νεκρών για δύο μέρες, αφού κατασκευάσουν εξέδρα, και ο καθένας προσφέρει στο νεκρό του ό,τι θέλει ۠ και όταν γίνεται η εκφορά, άμαξες μεταφέρουν κυπαρισσένια φέρετρα, ένα για κάθε φυλή. Αποθέτουν, λοιπόν, τα φέρετρα στο δημόσιο νεκροταφείο, που βρίσκεται στο πιο ωραίο προάστιο της πόλης και στο οποίο ανέκαθεν θάβουν τους νεκρούς των πολέμων εκτός από τους πεσόντες στο Μαραθώνα – επειδή έκριναν ως εξαιρετική τη γενναιότητα εκείνων, τους έθαψαν στον ίδιο τόπο της μάχης. Όταν τους θάψουν, ένας άνδρας, εκλεγμένος από το δήμο της πόλης, εκφωνεί προς τιμή αυτών τον επιτάφιο λόγο που τους πρέπει ۠ μετά από αυτό αποχωρούν. Με αυτό τον τρόπο γίνεται ο ενταφιασμός. Προς τιμή, λοιπόν, των πρώτων αυτών νεκρών εξελέγη ο Περικλής, ο γιος του Ξανθίππου, για να εκφωνήσει τον επιτάφιο λόγο. Και όταν ήλθε η κατάλληλη στιγμή, προχώρησε από το νεκροταφείο πάνω σε μια εξέδρα, και έλεγε περίπου τα εξής :

ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

« Κατά τη γνώμη μου, είναι ωραίο να εκφωνείται επιτάφιος λόγος προς τιμή των θαπτόμενων νεκρών των πολέμων. Είναι αρκετό για άνδρες που αναδείχθηκαν γενναίοι με έργα, να εκδηλώνονται έμπρακτα και οι τιμές, και να μην υπάρχει κίνδυνος οι γενναίες πράξεις των πολλών να γίνουν πιστευτές από το λόγο ενός άνδρα, εάν αυτός μιλήσει καλά ή άσχημα.
Θα αρχίσω, λοιπόν, πρώτα από τους απογόνους ۠ γιατί είναι δίκαιο και ηθικά επιβεβλημένο να δίνεται σε αυτούς αυτή η τιμή της μνημόνευσης. Γιατί κατοικώντας οι ίδιοι πάντοτε τη χώρα με τη διαδοχή των γενεών, την παρέδωσαν μέχρι σήμερα ελεύθερη χάρη στην παλικαριά τους ۠ και είναι άξιοι επαίνου. Αλλά το μεγαλύτερο μέρος αυτής εμείς οι ίδιοι το αυξήσαμε ακόμη περισσότερο και καταστήσαμε την πόλη ισχυρή, ώστε να είναι αυτάρκης και για πόλεμο και για ειρήνη.
Όπως είναι γνωστό, έχουμε πολίτευμα που δεν προσπαθεί να μιμηθεί τους νόμους των άλλων. Και όσον αφορά το όνομα, επειδή δε στηρίζεται στους λίγους αλλά στους πολλούς, έχει ονομαστεί δημοκρατία. Σύμφωνα με τους νόμους, όλοι έχουν τα ίδια δικαιώματα στις ιδιωτικές τους διαφορές, αλλά όσον αφορά την προσωπική προβολή, όσο ο καθένας διακρίνεται σε κάποιο τομέα, προτιμάται για τα δημόσια αξιώματα, όχι σύμφωνα με την πολιτική παράταξή του παρά σύμφωνα με τις ικανότητές του. Ζούμε ως ελεύθεροι πολίτες και δεν οργιζόμαστε εναντίον του γείτονά μας, αν κάνει κάτι από ευχαρίστησή του και δεν προσθέτουμε στην όψη μας σκυθρωπότητα, που δε βλάπτει τους άλλους, αλλά τους προκαλεί λύπη.
Ακόμη και για το πνεύμα επινοήσαμε πλήθος αναπαύσεις από τους κόπους, τελώντας αγώνες και δημόσιες θυσίες σε όλη τη διάρκεια του έτους ۠ η καθημερινή απόλαυση αυτών αποβάλλει τη δυσάρεστη διάθεση. Αγαπούμε το ωραίο με απλότητα και καλλιεργούμε το πνεύμα, χωρίς να γινόμαστε μαλθακοί. Και ενώ δεν είναι ντροπή να ομολογεί κανείς τη φτώχεια του, αντίθετα είναι μεγαλύτερη ντροπή να μην προσπαθεί να την αποφεύγει με την εργασία. Και ως προς την ευεργετική διάθεση είμαστε ανέκαθεν αντίθετοι προς τους πολλούς ۠ γιατί αποκτούμε τους φίλους μας όχι ευεργετούμενοι, αλλά ευεργετώντας. Και πιο σταθερός φίλος είναι αυτός που έκανε την ευεργεσία, ώστε να προσπαθεί να διατηρεί την ευγνωμοσύνη που του οφείλεται με τη συμπάθεια προς εκείνον, στον οποίο πρόσφερε την ευεργεσία. Και μόνο εμείς βοηθούμε χωρίς δισταγμό τον καθένα, όχι από υπολογισμό του συμφέροντος πιο πολύ παρά από πίεση στο φιλελεύθερο φρόνημα.
Επειδή παρουσιάσαμε τη δύναμή μας με απτές μάλιστα αποδείξεις και όχι βέβαια χωρίς μαρτυρίες, θαυμαζόμαστε από τους σύγχρονους και θα θαυμαζόμαστε από τους μεταγενέστερους. Αυτοί εδώ οι νεκροί, επειδή θεώρησαν την τιμωρία των εχθρών πιο ποθητή από τον πλούτο και επειδή έκριναν συγχρόνως από τους κινδύνους αυτόν ως τον πιο λαμπρό, θέλησαν διακινδυνεύοντας να τιμωρούν τους εχθρούς και αυτά να τα επιθυμούν.
Και αυτοί, βέβαια, εδώ αναδείχθηκαν τέτοιοι, όπως ταιριάζει στην πόλη ۠ εμείς όμως που μένουμε θεωρούμε καθήκον μας να μην έχουμε καθόλου ατολμότερο φρόνημα απέναντι στους εχθρούς. Γιατί των επιφανών ανδρών κάθε γη είναι και τάφος, και δεν το φανερώνει μόνο μια επιγραφή επιτύμβιων στηλών στη δική τους χώρα, αλλά και στις ξένες χώρες μένει αιώνια στην ψυχή του καθενός η μνήμη του φρονήματός τους πιο πολύ παρά του έργου τους. Αυτούς λοιπόν τώρα κι εσείς, αφού τους μιμηθείτε και θεωρήσετε την ελευθερία ως ευτυχία και τη γενναιότητα ως ελευθερία, μη δειλιάζετε μπροστά στους πολεμικούς κινδύνους. Γιατί για έναν άνδρα βέβαια που έχει υψηλό φρόνημα είναι πιο οδυνηρή η ταπείνωση, που τη συνοδεύει η δειλία, παρά ο θάνατος που έρχεται χωρίς να το νιώσει, σε μια στιγμή έξαρσης της ψυχικής ρώμης και της κοινής προσδοκίας.
Γι` αυτό ακριβώς και τους γονείς αυτών εδώ των νεκρών τώρα, όσοι παρευρίσκεστε, δεν τους κλαίω πιο πολύ παρά θα προσπαθήσω να τους παρηγορήσω. Ευτυχία είναι τούτο, όσοι τυχόν βρουν, όπως αυτοί εδώ τώρα, τον πιο λαμπρό θάνατο και δοκιμάσουν, όπως εσείς, την πιο τιμητική λύπη. Πρέπει να δείχνετε εγκαρτέρηση με την ελπίδα και άλλων παιδιών, όσοι έχετε ακόμη ηλικία να τεκνοποιήσετε. Όσοι πάλι είστε προχωρημένης ηλικίας να ανακουφίζεστε με τη δόξα αυτών εδώ.
Είπα κι εγώ με το λόγο μου σύμφωνα με τα καθιερωμένα όσα είχα ταιριαστά ۠ εξάλλου αυτοί που θάβονται, αφενός έχουν ήδη τιμηθεί με έργα και αφετέρου τα παιδιά αυτών από τώρα και στο εξής θα τα αναθρέψει η πόλη με δημόσια δαπάνη. Γιατί σε όποιους έχουν θεσπισθεί έπαθλα ανδρείας πολύ μεγάλα, ανάμεσα σ` αυτούς ζουν και άριστοι πολίτες. Και τώρα, αφού ο καθένας αποτελειώσει το θρήνο για το δικό του, πηγαίνετε στα σπίτια σας ».

ΣΧΟΛΙΑ

• Ο επιτάφιος λόγος αναφέρεται στο χειμώνα του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού πολέμου, του 431 π.Χ. Οι Αθηναίοι έθαβαν με δημόσια δαπάνη και καθιερωμένες τελετές τους νεκρούς του πολέμου. Ο θεσμός αυτός φαίνεται ότι υπήρξε παλιότερα από το Σόλωνα. Στις επίσημες τελετές προς τιμή των νεκρών, εκτός από τον δημόσιο έπαινον, τον επιτάφιο λόγο, περιλαμβάνονταν και ποικίλες άλλες τιμητικές εκδηλώσεις, όπως αγώνες αθλητικοί, ιπποδρομίες, λαμπαδηδρομίες, δρόμος οπλοφόρων εφήβων, χορός, μουσικές επιδείξει κ.ά. Με τον τρόπο αυτό ο δήμος, που είχε με τους αγώνες του κερδίσει την πολιτική αυτοσυνειδησία, εκδήλωνε το σεβασμό του και το χρέος του στη μνήμη των νεκρών της πατρίδας. Έμπρακτη εκδήλωση του ενδιαφέροντός τους ήταν, εκτός από τις επικήδειες τελετές, και η ανακάλυψη από μέρους τους της ευθύνης για την ανατροφή και συντήρηση των ορφανών τέκνων των νεκρών μέχρις ότου αυτά ενηλικιωθούν. Ο ενταφιασμός των νεκρών ήταν ιερή υποχρέωση των ζώντων. Το μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη σήμερα είναι διάσωση αυτής της πίστης.
• Η διαδικασία της ταφής περιλάμβανε τα ακόλουθα μέρη :
α. πρόθεση των οστών και της τέφρας των νεκρών για δύο μέρες στην Αγορά μέσα σε λάρνακες ισάριθμες προς τις φυλές του δήμου,
β. προσφορά νεκρικών δώρων από τους συγγενείς των νεκρών,
γ. εκφορά των νεκρών,
δ. απόθεση στον Κεραμικό,
ε. ενταφιασμό των νεκρών και
στ.εκφώνηση του επιτάφιου λόγου.
• Ο Θουκυδίδης θαυμάζει τον Περικλή, αν και πολιτικό του αντίπαλο. Οι Αθηναίοι που και το 439 π.Χ. είχαν ορίσει τον Περικλή ομιλητή προς τιμή των νεκρών του Σαμιακού πολέμου και την πολιτική του. Πολλοί τον θεωρούσαν υπαίτιο του πολέμου, επειδή εναντιώθηκε στην προσπάθεια του Αρχιδάμου, του βασιλιά της Σπάρτης, να βρεθεί τρόπος ειρηνικής διευθέτησης των διαφορών που προέκυπταν από το Μεγαρικό Ψήφισμα.
• Η ουσία της αθηναϊκής δημοκρατίας συνοψίζεται στην αξιοκρατία, που κερδήθηκε με τους αγώνες του δήμου, όπως αυτοί προβλήθηκαν και υλοποιήθηκαν μερικώς με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα και του Κλεισθένη. Η προνομιακή κυριαρχία των ολίγων καταργείται και επιβάλλεται η εξουσία των αληθινά αρίστων. Έτσι η ισοπολιτεία της αθηναϊκής δημοκρατίας είναι στην ουσία ένας συγκερασμός ανάδειξης των αρίστων από όλες τις κοινωνικές τάξεις των ελεύθερων πολιτών.
• Διαμετρικά αντίθετη λοιπόν στις δύο πόλεις η πολεμική εκπαίδευση ۠ στη Σπάρτη : άσκηση και μόχθος συνεχής, στην Αθήνα : άνετη και ελεύθερη ζωή ως την ενηλικίωση, οπότε ίσχυε η υποχρεωτική διετής στρατιωτική εκπαίδευση. Όσοι είχαν ηλικία 50 ως 60 χρονών σε κρίσιμες περιστάσεις στρατεύονταν για βοηθητικές υπηρεσίες ۠ αποτελούσαν ένα είδος πολιτοφυλακής.
• Η δύναμη της Αθήνας με την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου ήταν πολύ σημαντική : στο κοινό ταμείο της συμμαχίας, που είχε ήδη μεταφερθεί από τη Δήλο στον Παρθενώνα, υπήρχαν 6.000 τάλαντα, ενώ τα ετήσια έσοδα της συμμαχίας ανέρχονταν σε 1.000 τάλαντα. Από αυτά, τα 600 τάλαντα τα απορροφούσαν οι συμμαχικές πόλεις που έφταναν τις 1.000. Στρατιωτικές δυνάμεις : 29.000 οπλίτες, από τους οποίους οι 16.000, οι πιο ηλικιωμένοι φρουρούσαν τα τείχη και τις επίκαιρες θέσεις, όπου υπήρχαν στρατιωτικές εγκαταστάσεις, οχυρωματικά έργα, φρούρια ۠ 1.200 ιππείς, από τους οποίους οι 200 ήταν ιπποτοξότες ۠ 1.600 τοξότες, 300 πολεμικά πλοία, στα οποία επέβαιναν 50.000 κωπηλάτες.
• Συντελεστικοί παράγοντες κατά τον Περικλή για τη συγκρότηση, τη διαμόρφωση και την πρόοδο της αθηναϊκής ηγεμονίας υπήρξαν :
1. η ενασχόληση των πολιτών, οι γενικές αρχές, οι τρόποι ζωής, τα ιδεώδη που διαμορφώνουν την ιδιωτική και δημόσια ζωή,
2. το πολιτειακό σύστημα, το είδος του πολιτεύματος και
3. η συμπεριφορά των πολιτών, η διαγωγή τους.
• Η καλλιτεχνική και πνευματική άνθηση συμβαδίζει στην Αθήνα και με την οικονομική ανάπτυξη. Ο πλούτος όμως δεν είναι για τους Αθηναίους ευκαιρία για κομπασμούς, αλλά μέσο για την πραγματοποίηση έργων. Το υψηλό βιοτικό επίπεδο ενός λαού απαιτεί σύνεση ατομική και συλλογική, εργατικότητα και αποφυγή της σπατάλης. Έτσι προοδεύουν τα άτομα και οι λαοί. Ο Περικλής έκανε συνεχή χρήση του δημόσιου πλούτου και έστησε τα έργα της Ακρόπολης, δίνοντας εργασία σε χιλιάδες εργατικά χέρια. Ο συνδυασμός « τέρψεως » και « έργου » ήταν ο στόχος του ρεαλιστή ηγέτη. Αν ο Αθηναίος διαχειρίζεται με σύνεση το δημόσιο χρήμα κα τα ατομικά έσοδά του, αυτό δε σημαίνει ότι έχει εκλείψει η « πενία » ως κοινωνικό φαινόμενο από την αθηναϊκή ζωή. Αν αυτή συνίσταται, οι Αθηναίοι είναι πρόθυμοι να το ομολογήσουν : η φτώχεια δεν είναι ντροπή. Εφόσον η δραστηριότητα είναι ελεύθερη, οι οικονομικές διαφοροποιήσεις είναι φυσικό να υπάρχουν. Μεγαλύτερη ντροπή είναι να μην αγωνίζεσαι σε μια δημοκρατούμενη κοινωνία, όπου αμείβεται η προσπάθεια, να εξουδετερώσεις τη φτώχεια σου με την αρωγή βέβαια, υλική, ηθική, κοινωνική, νομική και της πολιτείας, που αναγνωρίζει το πρόβλημα και θέλει και αυτή να το θεραπεύσει για το κοινό καλό.
• Το ενεργητικό ενδιαφέρον του πολίτη για τα πολιτικά είναι για τον Περικλή το ύψιστο δικαίωμα και η βαρύτερη, συγχρόνως, υποχρέωσή του. Είναι βασική προϋπόθεση για την ολοκλήρωση του πολίτη η αυτονόητη ηθική, πνευματική, κοινωνική και πολιτική υποχρέωσή του να ασχολείται με τα πολιτικά, να είναι « ουκ απράγμων » αλλά « πολυπράγμων ». Αντίθετα, η αδιαφορία του δείχνει νωθρότητα, έλλειψη υπευθυνότητας, που τον καθιστά αρνητικό μέλος του πολιτικού συνόλου, « αχρείον », τελείως άχρηστο. Ύψιστη αρετή για έναν πολίτη της κλασικής εποχής είναι να ενδιαφέρεται για τα κοινά και να δραστηριοποιείται με σοβαρότητα και συνέπεια στον πολιτικοκοινωνικό χώρο. Η πολιτική τέχνη, κατά τον Πλάτωνα, διέσωσε το ανθρώπινο γένος από την καταστροφή που φέρνει η ανοργάνωτη ζωή. Αντίθετα η οργάνωση της κοινωνίας και η ένταξη σε αυτήν του ατόμου το διδάσκει να ενδιαφέρεται για τα κοινά και να θυσιάζεται συχνά για το καλό της πατρίδας του.
• Ο καθένας ξεχωριστά και όλοι μαζί οι πολίτες, μετά από διαφωτιστική συζήτηση, αποφασίζουν με την ψήφο τους για τα θέματα που αφορούν την πόλη τους. Αντίθετα στη Σπάρτη ο λόγος ήταν περιφρονημένος και οι συζητήσεις στην Απέλλα λαμβάνονταν δια βοής. Ο λόγος γεννά τον αντίλογο και από την αντιπαράθεσή τους προκύπτει ο διάλογος, από τις υψηλότερες κατακτήσεις του ελληνικού πνεύματος – που οδήγησε εξάλλου και στη γέννηση της τραγωδίας – ουσία πρωταρχική της δημοκρατίας.
• Ο ηρωισμός, ακόμα και η θυσία είναι συνειδητή πράξη. Ο πολίτης που ξέρει γιατί αγωνίζεται, είναι έτοιμος να θυσιάσει τις πρόσκαιρες χαρές και απολαύσεις μιας άνετης ζωής και να ριχτεί στον κίνδυνο για τα αιώνια αγαθά. Όπως η ελευθερία του ατόμου και της πατρίδας. Μια τέτοια στάση είναι αποτέλεσμα προσωπικής απόφασης και επιλογής, γι` αυτό και είναι πράξη ηρωική. Οι Σπαρτιάτες προχωρούν αλόγιστα στους κινδύνους. Οι Αθηναίοι ξέρουν γιατί κινδυνεύουν και είναι έτοιμοι για κάθε θυσία, γιατί, όπως λέει και ο Αριστοτέλης, ο ανδρείος αγωνίζεται με οδηγό το λογικό, επειδή η απερίσκεπτη αφοβία είναι θρασύτητα. Ο έντιμος θάνατος είναι προτιμότερος από την αισχρή σωτηρία.
• Οι πολίτες οι ενημερωμένοι για τη σοβαρότητα του αγώνα, στον οποίο διακυβεύονται τόσα πολλά και τόσο λαμπρά, αναλαμβάνουν αυτόν με αποφασιστικότητα και διάθεση για εθελοθυσία, όπως οι προκείμενοι νεκροί. Μια τέτοια πατρίδα, που τους διαπαιδαγώγησε με στοργή, αξίζει να την υπερασπίζει κανείς με απαράμιλλο ενθουσιασμό.
• Η φροντίδα της πολιτείας να συντηρεί τα ορφανά αγόρια και να παρέχει την κατάλληλη αγωγή σε αυτά ως την ενηλικίωσή τους, που γινόταν στο 18ο έτος της ηλικίας τους, με επίσημη τελετή στη γιορτή των Διονυσίων στο Διονυσιακό θέατρο πριν από την έναρξη των δραματικών αγώνων, και να συντηρεί τα κορίτσια ως την αποκατάστασή τους δείχνει την υψηλή αντίληψη κοινωνικής πρόνοιας και ασφάλισης, που είχε συλλάβει η αθηναϊκή δημοκρατία ως κοινωνική λειτουργία. Η δωρεά στους νέους κατά την ημέρα της ενηλικίωσής τους μιας πανοπλίας οπλίτη δείχνει τη σημασία που απέδιδε η πολιτεία στην αγωγή των νέων ως αυριανών στρατιωτών.-