alexmandis - ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ - Περί Μέθης, Περί Αρετών και Κακιών

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΠΕΡΙ ΜΕΘΗΣ – ΠΕΡΙ ΑΡΕΤΩΝ ΚΑΙ ΚΑΚΙΩΝ – ΠΕΡΙ ΚΟΣΜΟΥ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στο δεύτερο μισό του 1ου αι. π.Χ. ο Ανδρόνικος από τη Ρόδο έκανε – πρώτος αυτός – την έκδοση των εσωτερικών έργων του Αριστοτέλη ۠ το αναγνωστικό κοινό ενθουσιάστηκε.

ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ Ή ΠΕΡΙ ΜΕΘΗΣ

Τα αποσπάσματα του απολεσθέντος αριστοτελικού έργου Συμπόσιον ή Περί Μέθης εντάσσονται στην πρώιμη περίοδο της φιλοσοφικής του δραστηριότητας ( 367 – 347 π.Χ.) και ειδικότερα στα χρόνια της Ακαδημίας. Το Συμπόσιον ή Περί Μέθης έχει εκλαϊκευτικό χαρακτήρα και είναι γραμμένο σε διαλογική μορφή, κατά το πλατωνικό πρότυπο. Το έργο αυτό έγραψε ο Αριστοτέλης στα νεανικά του χρόνια, όταν ακόμη ανήκε στα μέλη της πλατωνικής σχολής
Αρχικά παρατίθενται στο έργο αυτό ονομαστικά οι αρχαίοι φιλόσοφοι : ο Πλάτων, ο Ξενοφών, ο Αριστοτέλης, ο Σπεύσιππος, ο Πρύτανις και ο Ιερώνυμος, οι οποίοι ασχολήθηκαν σοβαρά με τα θέματα τα οποία εκτίθενται στα συμπόσια, τα οποία μάλιστα δε θεωρούνταν καθόλου παιδαριώδη. Στη συνέχεια επισημαίνεται ήδη και από τον Όμηρο στην Οδύσσεια ότι ο μετέχων στα συμπόσια ( δείπνα ), θα έπρεπε να είναι καθαρός και πολύ περισσότερο μάλιστα, όταν αυτός είναι μορφωμένος. Η καθαρότητα και η πληρότητα είναι βασικές προϋποθέσεις για την προσφορά θυσιών στους θεούς.
Σύμφωνα με τα παλαιά ήθη, όπως διευκρινίζει ο Σέλευκος, το φαγοπότι στα συμπόσια συνοδευόταν με τη συνήθεια να πίνουν λίγο οίνο προς τιμήν των θεών και να αποφεύγουν την πολυτέλεια. Ο Όμηρος θεωρούσε τον οίνο απαραίτητο συστατικό για κάθε γεύμα. Ο οίνος υπήρξε αναπόσπαστο στοιχείο της καθημερινής διατροφής. Σύμφωνα με τις αναφορές στην Οδύσσεια, ο οίνος μετά τη ζύμωση φυλασσόταν σε μεταλλικούς ή πήλινους αμφορείς καθώς και σε αγγεία γενικότερης χρήσης.
Οι φιλόσοφοι με αφορμή την οινοποσία και το τελικό στάδιο αυτής, τη μέθη, ασχολήθηκαν με το ερώτημα αν θα πρέπει να μεθάει ο σοφός. Το ένα τμήμα της ερώτησης αφορά την ηθική ποιότητα, δηλ. το να πίνει ο σοφός, εφόσον αυτό είναι σύνηθες στα συμπόσια προς τιμήν των θεών. Το άλλο τμήμα αφορά στην ιδιάζουσα φύση του καλού πολίτη. Ο αγαθός – καλός πολίτης δεν εμφανίζεται άφρων και συνεπώς δεν αρμόζει να πίνει υπερβολικά και να μεθάει, αλλά απλά να πίνει. Η « μέθη » αποτελεί αιτία για χαλάρωση της ψυχής. Στο πλαίσιο αυτό τονίζεται ότι υφίσταται ετερότητα ανάμεσα στο λογισμό του ανόητου και άφρονα ανθρώπου και στο λογισμό του σοφού, καθώς ο ανόητος με την οινοποσία παραδίνεται στη μέθη και στις άλογες πράξεις, ενώ ο σοφός παραδίνεται στην απόλαυση της άνεσης, στη χαρά και στην ευθυμία. Το να πίνει κάποιος δεν είναι μεμπτό, καθώς η απόλαυση του οίνου οδηγεί στη χαλάρωση, ενώ το μεθύσι στη φλυαρία.
Ο Αριστοτέλης διακρίνει και προσδιορίζει το είδος του « μεθυσιού ». Συγκεκριμένα, αν το ποτό είναι από ζύθο ( κριθάρι ), αυτοί που το πίνουν νιώθουν έναν απλό νυσταγμό και πέφτουν ανάσκελα γέρνοντας προς τα πίσω το κεφάλι, ενώ όσοι πίνουν οίνο, επειδή νιώθουν βαρύ το κεφάλι, πέφτουν μπρούμυτα. Ακόμη, όταν το κρασί είναι αρκετά ζεστό, μεθάει κανείς λιγότερο.
Ο Αριστοτέλης συνιστά τη μεσότητα, κατά την οποία η θερμότητα του σώματος θα είναι τέτοια, ώστε ούτε να είναι ελάχιστη ούτε υπερβολική. Η έλλειψη της μεσότητας οδηγεί αναγκαία στη μέθη, είτε αυτή εντοπίζεται στον ανθρώπινο οργανισμό είτε στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Ο Αριστοτέλης αφήνει να κατανοηθεί ότι μέσα από τη χαλάρωση της ψυχής και τη νηφαλιότητα του νου που επιτυγχάνεται από την οινοποσία, απελευθερώνονται ακόμη και οι πιο δυσεκπαίδευτες δυνάμεις της ψυχής.

α. ΤΑ ΣΥΜΠΟΣΙΑ ΩΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ

Τα συμπόσια υπήρξαν μία από τις σπουδαιότερες κοινωνικές εκδηλώσεις των αρχαίων Ελλήνων. Η ιδιαιτερότητα των αρχαίων ελληνικών συμποσίων έγκειται στο γεγονός ότι υπήρξαν δημιούργημα μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης των ευγενών ( αρίστων ) της αρχαϊκής εποχής. Τα συμπόσια είχαν συνήθως ιδιωτικό χαρακτήρα και αποτελούσαν γιορταστικές συνεστιάσεις, συνοδευμένες από κατανάλωση άφθονου ποτού σε ευχάριστη ατμόσφαιρα. Η διάρκεια των συμποσίων ήταν πολύωρη και πολλές φορές παρατείνονταν και ως τα χαράματα. Όπως περιγράφει ο Όμηρος στην Οδύσσεια, πριν από το δείπνο θα έπρεπε οι καλεσμένοι να πλύνουν το σώμα τους διότι, όπως επισημαίνει και ο Ηράκλειτος, κανένας μορφωμένος άνθρωπος δε θα έπρεπε να παρευρεθεί στο συμπόσιο ακάθαρτος. Η Σαπφώ μαρτυρεί ότι με καθαρότητα σώματος προχωρούσαν στις θυσίες προς τους θεούς στεφανωμένοι με άνθη, γεγονός που προξενούσε ευχαρίστηση στους θεούς. Ακολούθως, μετά το φαγητό ακολουθούσε για αρκετές ώρες η προγραμματισμένη οινοποσία, κατά τη διάρκεια της οποίας οι καλεσμένοι, στεφανωμένοι με λουλούδια, επιδίδονταν στον πότο, από το οποίο έλαβε το όνομά του η σύναξή τους, συμπόσιον. Κατά τη διάρκεια της οινοποσίας κύρια θέση είχε ο λόγος, οι συζητήσεις επί κάποιων σημαντικών θεμάτων. Στο πλαίσιο αυτό τα συμπόσια αποτέλεσαν κατ` επέκταση μια εκπαιδευτική κοινωνική λειτουργία. Η αξιολογική θέση ενός συμποσίου εμφανίζεται να έχει άμεση σχέση με το φιλοσοφικό στοχασμό, ο οποίος συχνά αναπτυσσόταν γύρω από θέματα που αφορούσαν στην αισθητική, στη γνωσιολογία, στην ηθική και στη μεταφυσική.
Ο Αριστοτέλης έδινε μεγάλη σημασία στη γνήσια ηθική μορφή της φιλίας. Επιπλέον στα συμπόσια αναπτυσσόταν η κριτική σκέψη και αναγνωριζόταν η ανεξαρτησία της γνώσης. Το γεγονός αυτό διέκρινε ανθρώπους πεπαιδευμένους που είχαν τις προϋποθέσεις για να ρυθμίζουν και να περιορίζουν την ποσότητα του οίνου, ακολουθώντας τους νόμους του ενάρετου νομοθέτη, του οποίου οι σχετικοί νόμοι για τα συμπόσια είχαν το δυναμοκρατικό χαρακτήρα να επαναφέρουν την τάξη. Είναι σημαντικό εδώ να αναφερθεί ότι η φιλία για τον Αριστοτέλη αποτελούσε απόρροια της αρετής που ευδοκιμούσε μεταξύ ενάρετων ανθρώπων, αλλά και αναγκαιότατο εξωτερικό αγαθό. Η ατμόσφαιρα σε ένα συμπόσιο ήταν χαλαρή λόγω της οινοποσίας. Όμως δεν πρόκειται για ασυγκράτητη οινοποσία, εφόσον καταφανώς όσον αφορά στους μορφωμένους και στους σοφούς ανθρώπους έφτανε μέχρι τη χαλάρωση της ψυχής και τη νηφαλιότητα του νου ( εσωτερική οινοποσία ).

β. Ο ΟΙΝΟΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

Στο σοφό δεν επιτρέπεται να πίνει υπερβολικά, αλλά ούτε και να παραληρεί. Ο σοφός μπορεί να πίνει και μπορεί να μεθάει, αλλά υπό τον έλεγχο του ανώτερου κριτηρίου. Ο έλεγχος της μέθης καθίσταται αναγκαιότητα, προκειμένου να ψυχαγωγηθούν οι συμπότες με διαλεκτικές συζητήσεις υπό τη μορφή εκφώνησης λόγων, γεγονός που αρμόζει σε αγαθούς ( χρηστούς ) και νοήμονες ανθρώπους, οι οποίοι γνωρίζουν τα όρια της ελευθερίας τους. Η προθετικότητα της κυριαρχίας της λογικής ψυχής του νου συνδέεται άρρηκτα και με την αυτοσυνειδησία, δια της οποίας επιτυγχάνεται η εγκράτεια στην οινοποσία. Ακόμη, η προσφορά θυσίας εκτελούνταν από σώφρονες ανθρώπους, οι οποίοι ακολουθούσαν μια συγκεκριμένη διαδικασία, χωρίς να δρουν γρήγορα και να διακατέχονται από βιασύνη ( πράγμα που δεν αρμόζει σε σώφρονες ). Δε διέπρατταν σφάλματα είτε με τις πράξεις είτε με το λόγο τους, παρέμεναν αρκετές ώρες στους ιερούς τόπους πίνοντας ανόθευτο οίνο, ελέγχοντας την ποσότητά του και προσαρμόζοντάς την στην τάξη και στις περιστάσεις.
Σκοπός της σωστής παιδείας είναι η καλλιέργεια του νου και της λογικής, ώστε ο άνθρωπος να αποκτά την ικανότητα να στοχάζεται ζητήματα γνώσης, να πραγματοποιεί ενάρετες πράξεις, οι οποίες θα διαπνέονται από ορθή συμπεριφορά. Υπάρχει διάκριση ανάμεσα στο να μεθάει και στο να απολαμβάνει κάποιος τον οίνο που πίνει, ο οποίος σε ορθολογική χρήση αναπτύσσει την ευστροφία, καθώς και τις αφομοιωτικές ικανότητες του πνεύματος.
Όταν πίνει κάποιος οίνο οδηγείται στη χαλάρωση, διότι ξεκουράζονται οι μύες, κυρίως μετά από έντονη κόπωση ή ακόμη και συναισθηματική φόρτιση, με αποτέλεσμα να αποβάλλεται το άγχος, η λύπη, όπως και άλλα αρνητικά συναισθήματα και να επανέρχεται η συναισθηματική αποφόρτιση. Στην κατάσταση αυτή ο οίνος αυξάνει την ευφορική διάθεση και, προκαλώντας ευθυμία, μεταφέρει το θνητό άνθρωπο σε άλλο κόσμο. Έτσι η οινοποσία υπό κανονικές συνθήκες δημιουργεί τις καταλληλότερες προϋποθέσεις για την άσκηση του πνεύματος και της ψυχής, διαμορφώνοντας παράλληλα κατάλληλες συνθήκες και για τη δημιουργία φιλικών σχέσεων. Αντίθετα, η υπερβολική δόση οίνου οδηγεί στο μεθύσι και κατά συνέπεια τίθενται στο περιθώριο οι ηθικές αναστολές και ο μεθυσμένος πέφτει σε ακατάσχετη φλυαρία, απαλλάσσεται των ευθυνών για όσα λέει και πράττει και, υπερβαίνοντας το μέτρο, προκαλεί ανεπιθύμητες καταστάσεις. Η υπερβολική δόση του οίνου μεταβάλλει την απόλαυση σε μεθύσι, με αποτέλεσμα να μειώνεται ο αυτοέλεγχος.
Ζωτικό στοιχείο ο οίνος και στα χρόνια του Ομήρου αποτελούσε μέρος της διατροφικής παιδείας στην παιδική ηλικία. Ο οίνος παράγει το διάλογο και δημιουργεί ευνοϊκή και εγκάρδια ατμόσφαιρα για την παραγωγή πνευματικού έργου, στο πλαίσιο του οποίου εκδηλώνεται και το ήθος του ανθρώπου, και πιο συγκεκριμένα το παιδαγωγικό και επιστημονικό. Η φρόνηση εκλαμβάνεται ως κανόνας της ηθικότητας που αναιρεί και την υπερβολή και την έλλειψη, επιτυγχάνοντας την ευδαιμονία της ψυχής. Έτσι η φρόνηση είναι η μεσότητα μεταξύ δύο ακραίων καταστάσεων.

γ. Η ΦΡΟΝΗΣΗ ΩΣ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ ΑΡΧΗ

Η φρόνηση θεωρείται ως μια από τις βασικότερες διανοητικές αρετές, αλλά και βασικό στάδιο φιλοσοφικής ανάπτυξης στην ηθική του Σταγειρίτη φιλόσοφου. Ο φρόνιμος άνθρωπος ελέγχει ορθολογικά την ποσότητα του οίνου που πρέπει να πιει, αξιολογώντας παράλληλα και την εφικτή πραγματοποίηση του σκοπού του, που είναι αποκλειστικά και μόνο η απόλαυση, η χαλάρωση της ψυχής, η άνεση, η ευθυμία και η χαρά, και όχι η διάπραξη ακαταλόγιστων ενεργειών ή λόγων, που είναι το αποτέλεσμα της κατάχρησης του οίνου. Η φρόνηση κατανοείται ως η κορύφωση του ηθικού βίου και μπορεί να ταυτιστεί με τη συνειδητή ηθική απόφαση και πράξη.
Ο άφρων άνθρωπος είναι ακρατής : δηλ. γνωρίζει το πραγματικό καλό, το ορθό και το αγαθό, οι επιθυμίες του υπερισχύουν του λογισμού του και τον οδηγούν σε αντίθετες πράξεις. Στην περίπτωση αυτή ο ακρατής εθίζεται ηθικά, αλλά ο εθισμός αυτός δεν κατορθώνει να μορφώσει τις ορέξεις του. Ο Αριστοτέλης θεωρεί απαραίτητη τη σύνδεση των γνώσεών του με τις επιθυμίες. Η σύνδεση αυτή θα πρέπει να επέλθει μέσα από ένα προπαιδευτικό στάδιο άσκησης του σώματος και κυρίως της ψυχής.
Συνεπαγωγικά προκύπτει ότι οι ακρατείς και οι εγκρατείς άνθρωποι που εκπροσωπούν τους άφρονες τίθενται στο περιθώριο, ενώ οι φρόνιμοι άνθρωποι είναι οι πλέον κατάλληλοι και πνευματικά διαυγείς να μετέχουν στα συμπόσια, να λαμβάνουν μέρος στις θυσίες και να πίνουν τον οίνο, εφόσον σε αυτούς οι επιθυμίες βρίσκονται σε απόλυτη συμφωνία και αρμονία με την προαίρεση της βούλησης, πράττοντας όσα προαιρούνται.
Η έλλογη πράξη του φρόνιμου στην ορθολογική χρήση του οίνου αναδεικνύει το κατ` αρετήν έργο του. Ο οίνος που ζεσταίνεται μεθάει λιγότερο, διότι η δύναμή του εξασθενεί όταν ζεσταθεί. Χρέος του φρόνιμου ανθρώπου είναι η συμμόρφωση της πράξης στο λογικό κανόνα, στον ορθό λόγο. Η επιθυμία εμφανίζεται να διαφωτίζεται και να μορφώνεται από τη διάνοια.

ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ Ή ΠΕΡΙ ΜΕΘΗΣ

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

– Ο Αριστοτέλης θεωρεί απρέπεια να έρθει κάποιος στο συμπόσιο μέσα στον ιδρώτα και στη σκόνη. Και ο Ηράκλειτος υποστηρίζει πως ο πεπαιδευμένος άνθρωπος δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος, μήτε να είναι άλουστος, μήτε να χαίρεται τη βρωμιά του.
– Αυτοί που προσφέρουν θυσίες στεφανώνονται με άφθονα ωραία άνθη, καθώς αυτό προκαλεί ευχαρίστηση περισσότερο στους θεούς. Γι` αυτό και στα πένθη κάνουμε το αντίθετο ۠ συμπάσχουμε με το νεκρό, ακρωτηριάζουμε τους εαυτούς μας με το κόψιμο των μαλλιών και τη στέρηση των στεφανιών.
– Πιο άνετος και ήπιος γίνεται ο σοφός όταν πιει απ` ό,τι ο νηφάλιος, έτσι ώστε δεν κάνουμε λάθος αν πούμε ότι πράγματι ο σοφός μπορεί να μεθάει. Αυτό που κρύβεται στην καρδιά του νηφάλιου αποκαλύπτεται στα λόγια του μεθυσμένου.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 Τα αρχαιοελληνικά συμπόσια ήταν δημιούργημα της τάξης των ευγενών της αρχαϊκής εποχής και διακρίνονταν για τα εξής στοιχεία :
1. το συμπόσιο λάμβανε χώρα πάντα στον ανδρώνα, που ήταν η αποκλειστική για τους άνδρες αίθουσα της οικίας
2. σε αυτό δε μετείχαν, και κυρίως στην Αθήνα, παρά μόνο άνδρες, ενώ οι γυναίκες του σπιτιού έμεναν στη γυναικωνίτιδα. Εξαίρεση αποτελούσαν οι αυλήτριδες, καθώς και οι καλλιτέχνιδες, οι οποίες με τη μουσική διασκέδαζαν τους συμπότες.
3. επίσης, στους συμπότες δεν επιτρεπόταν να περιληφθούν οι δούλοι, παρά μόνο οι υπηρέτες του σπιτιού.
 Η φιλία στην τέλεια ηθική μορφή της υπήρξε για τον Αριστοτέλη το ανώτερο από τα εξωτερικά αγαθά, αλλά και ο τελειότερος πνευματικός σύνδεσμος των ανθρώπων. Η φιλία είναι αρετή ή απόρροια της αρετής. Είναι χρήσιμη και αναγκαία για την ανθρώπινη ζωή.
 Η καλλιέργεια του λόγου είναι μια από τις βασικές αρετές, εφόσον δια αυτής ο νους πειθαρχεί την κατώτερη άλογη ψυχή. Η οινοποσία αποτελούσε σημαντικό στοιχείο της διατροφικής παιδείας. Ο οίνος αυξάνει επίσης και την ευφορική διάθεση, δημιουργώντας ευθυμία και μεταφέροντας τον άνθρωπο σε άλλο κόσμο. Το γεγονός αυτό τον απομακρύνει από την καθημερινότητα, ώστε για ελάχιστο χρονικό διάστημα να αισθάνεται αθάνατος. Η ανορθολογική και ανεξέλεγκτη ποσότητα του οίνου οδηγεί σε εκτεταμένη περιβαλλοντική και γλωσσική ρύπανση.-

ΠΕΡΙ ΑΡΕΤΩΝ ΚΑΙ ΚΑΚΙΩΝ

Η εν λόγω πραγματεία πιθανότατα γράφτηκε μεταξύ του 1ου π.Χ. και του 1ου μ.Χ. αιώνα.
Ο Αριστοτέλης διέκρινε την ψυχή σε τρία μέρη : το λογικό με βασική αρετή τη φρόνηση, το θυμικό με βασικές αρετές την πραότητα και την ανδρεία και το επιθυμητικό με βασικές αρετές τη σωφροσύνη και την εγκράτεια. Στην ίδια γραμμή επισημαίνει και τις κακίες των ανωτέρω τριών μερών της ψυχής :

ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

1. λογικό : φρόνηση # απερισκεψία
2. θυμικό : ανδρεία, πραότητα # δειλία, οργή
3. επιθυμητικό : σωφροσύνη, εγκράτεια # ακολασία, ακράτεια

Ο Αριστοτέλης διέκρινε επίσης τις αρετές σε ηθικές και διανοητικές, βασιζόμενος στο δεδομένο ότι κάθε αρετή δηλώνει υπεροχή της ψυχής, ενώ κάθε κακία δηλώνει υπερβολή των παθών της ψυχής.

α. ΑΡΕΤΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΑΡΕΤΕΣ

Ο Πλάτων δίνει προτεραιότητα στις τέσσερις αρχαιοελληνικές αρετές : τη σοφία, την ανδρεία, τη σωφροσύνη και τη δικαιοσύνη. Η αρετή είναι η υγεία της ψυχής : απελευθερώνει την ψυχή από τα πάθη, την καθαίρει, τη φωτίζει και τη βοηθά να μεταστραφεί και να αναχθεί στο αγαθό.
Ο Αριστοτέλης δίνει βαρύτητα στην ηθική ποιότητα του ανθρώπου, που με την πράξη του φτάνει στην αυτογνωσία, εφόσον οδηγείται σε προβληματισμό περί του πρακτέου. Οι αρετές ολόκληρης της ψυχής είναι : η δικαιοσύνη, η γενναιοδωρία και η μεγαλοψυχία, ενώ οι κακίες που χαρακτηρίζουν την ψυχή είναι η αδικία, η φιλαργυρία και η μικροψυχία.

1. ΦΡΟΝΗΣΗ

Στο επίκεντρο της πραγματείας Περί αρετών και κακιών ο Αριστοτέλης τοποθετεί τη φρόνηση, δίνοντάς της προνομιακή θέση, εφόσον είναι η αρετή του λογικού μέρους της ψυχής. Η φρόνηση ισοδυναμεί με τη συνειδητή ηθική απόφαση και πράξη, η οποία ουσιαστικά βασίζεται στην κρίση και στη διάθεση του πράττοντος. Η φρόνηση εφαρμόζεται με τη βούλευση. Η βούλευση είναι σημαντική, καθώς διέρχεται δύο τομείς του ανθρώπινου νου, το λογισμό και την επιθυμία, και αποτελεί τη μοναδική δυνατότητα για να ξεπεραστούν και να επιλυθούν ορισμένα βασικά προβλήματα. Ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται ως βασικές δυνάμεις της φρόνησης τη μνήμη, την εμπειρία, την αγχίνοια – οξύνοια και τη σωφροσύνη.

2. ΑΝΔΡΕΙΑ

Η ανδρεία είναι αρετή του θυμικού. Ο ανδρείος όχι μόνο υπερασπίζει με σθένος και θάρρος την ελευθερία της πόλης του και την προσωπική ελευθερία του, αλλά αντιμετωπίζει με θάρρος τις συμφορές και είναι τολμηρός στους κινδύνους. Ο ανδρείος προτιμά να έχει καλό θάνατο παρά να σωθεί με αισχρό τρόπο. Επιπλέον ανδρεία για τον Αριστοτέλη είναι το να μοχθεί ο άνθρωπος, να υπομένει και να συμπεριφέρεται με γενναιότητα. Τα βασικά χαρακτηριστικά που διακρίνουν την ανδρεία είναι η τόλμη, η ευψυχία και το θάρρος, καθώς επίσης η εργατικότητα και η καρτερία.

1. ΣΩΦΡΟΣΥΝΗ

Η σωφροσύνη είναι η αρετή του επιθυμητικού, σύμφωνα με την οποία οι άνθρωποι δεν επιθυμούν τις απολαύσεις των κακών ηδονών. Συγκεκριμένα ο Αριστοτέλης απαγορεύει κατά πρώτον τις διανοητικές ηδονές και κατά δεύτερον τις σωματικές ηδονές, στη θέα των οποίων ο άνθρωπος δε θα πρέπει να ενθουσιάζεται. Ο Αριστοτέλης προτείνει στον άνθρωπο να απαλλαγεί από τα πάθη και να θέσει σε τάξη στη ζωή του τα μικρά και τα μεγάλα, γεγονός που θα επιφέρει τη γαλήνη και την αταραξία. Βασικά χαρακτηριστικά που αναδεικνύουν στον άνθρωπο τη σωφροσύνη είναι η κοσμιότητα, η ευσέβεια, η καλή διαγωγή και ο σεβασμός.

β. ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ

Μέσα από τη σημασία και ανάλυση των αρετών και των κακιών αναδύονται δύο βασικές έννοιες : η αγωγή και η εκπαίδευση. Η αποφασιστική περίοδος για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας είναι κυρίως η παιδική, η εφηβική και η νεαρή ηλικία, όπου ο νέος λαμβάνει τη μόρφωση εισδύοντας σε μια διαδικασία κοινωνικοποίησης. Η αγωγή, που στην πραγματικότητα σημαίνει μόρφωση, είναι το αντικείμενο της εκπαίδευσης.
Στον Αριστοτέλη υπερισχύει ο συνδυασμός της θεωρίας με την πράξη, διότι οι αρετές δεν είναι δυνάμεις ή πάθη αλλά σταθερές έξεις, συνήθειες και επίκτητες καταστάσεις.
Η μεγαλοψυχία ως αρετή της ψυχής ασκείται από τη μικρή ηλικία, καθώς συνίσταται στην ικανότητα του ανθρώπου να συμπεριφέρεται με καλό τρόπο τόσο στην ευτυχία όσο και στην ατυχία, τόσο στην τιμή όσο και στην ατιμία. Ο μεγαλόψυχος δεν αντιμετωπίζει μα θαυμασμό την εξουσία, αλλά ούτε και τις νίκες στους αγώνες. Στον καθημερινό βίο του ο μεγαλόψυχος δεν έχει μεγάλη ιδέα για τη ζωή του και τον εαυτό του. Είναι απλός στους τρόπους και ευγενικός, υπομένει την αδικία και δεν αδικεί. Την υπομονή απέναντι στις άδικες πράξεις αναδεικνύει και ο πράος άνθρωπος, ο οποίος υποφέρει ακόμη και την περιφρόνηση, ενώ δε βιάζεται να τιμωρήσει και να οργιστεί, δεν εκδηλώνει πικρία με τη συμπεριφορά του, αλλά τον διακρίνει η ψυχική ηρεμία και η σταθερότητα.
Ο ακρατής σε αντιδιαστολή προς τον εγκρατή, χωρίς να ακολουθεί το λογιστικό, επιλέγει τις απολαύσεις των ηδονών οι οποίες εμποδίζουν τη λογική. Μάλιστα, ενώ αναγνωρίζει ότι δεν είναι καλό να μετέχει στις κακές απολαύσεις, μετέχει ακόμη περισσότερο. Επίσης, ενώ γνωρίζει ότι θα πρέπει να πράξει το ορθό και αυτό που τον συμφέρει, τα παραμερίζει όλα για χάρη των ηδονών. Ως αρνητικά αποτελέσματα της ακράτειας αναφέρει ο Αριστοτέλης τη μαλθακότητα και την ευμεταβλητότητα, χαρακτηριστικά που απαντώνται και στην ακολασία. Ο ακρατής, αν και εθίστηκε ηθικά, δεν κατόρθωσε να μορφώσει τις ορέξεις του.
Ο οργίλος ( οργισμένος ) άνθρωπος δε μπορεί να υπομένει τις μικρές αδικίες και τα σφάλματα, είναι ικανός να τιμωρήσει, να εκδικηθεί αλλά και να θυμώσει εύκολα από τις πράξεις και τα λόγια οποιουδήποτε. Χαρακτηριστικά της οργιλότητας είναι ο ευέξαπτος, ο ασταθής και πικρόχολος χαρακτήρας και εκείνος που στεναχωριέται εύκολα για ασήμαντα πράγματα.
Ακολούθως, το δειλό άνθρωπο χαρακτηρίζει ο τυχαίος φόβος και συγκεκριμένα ο φόβος του θανάτου και των σωματικών βλαβών. Αποτέλεσμα της δειλίας είναι η μαλθακότητα, η ανανδρία, η οκνηρία και η μικροψυχία.
Στην αδικία αποδίδει ο Αριστοτέλης τρία είδη : την ασέβεια, την πλεονεξία και την αυθάδεια.
α. Ασέβεια θεωρεί την αμαρτία προς τους θεούς, τις θεότητες, τους νεκρούς, τους γονείς και την πατρίδα
β. Πλεονεξία είναι η μη τήρηση των υποσχέσεων, και το να λαμβάνει ο άνθρωπος περισσότερα χρήματα από όσα δικαιούται.
γ. Η αυθάδεια είναι η κατάσταση – συμπεριφορά κατά την οποία οι άνθρωποι επινοούν για τους εαυτούς τους απολαύσεις, εξαιτίας των οποίων οδηγούν τους συνανθρώπους τους στην ατιμία.
Την τριμερή διαίρεση ακολουθεί ο Σταγειρίτης φιλόσοφος και για την ανελευθερία, την οποία διακρίνει σε : αισχροκέρδεια, οικονομία και φιλαργυρία.
α. Η αισχροκέρδεια οδηγεί τον άνθρωπο στην επιδίωξη του κέρδους, ακόμη και αν συμπεριφερθεί ατίμως.
β. Η οικονομία αναγκάζει τον άνθρωπο να αρνείται να δαπανήσει χρήματα ακόμη και σε περιπτώσεις ανάγκης.
γ. Η φιλαργυρία περιορίζει υλικά τον άνθρωπο, εφόσον διστάζει να δαπανήσει χρήματα και όσα ελάχιστα δαπανά τον ζημιώνουν, καθώς δεν παραιτείται τον κατάλληλο χρόνο από τις χρηματικές διαφορές. Τη φιλαργυρία συνοδεύουν η δουλοπρέπεια, που δείχνει ο άνθρωπος απέναντι στα χρήματα, η μικρότητα, η μικροψυχία, η κατήφεια, η αθλιότητα, η έλλειψη μέτρου, η αγένεια και η μισανθρωπία.
Ο Αριστοτέλης αποδίδει στην αρετή την ευεργεσία των αξιών, την αγάπη προς τους καλούς, την αποφυγή και την ανικανότητα του ανθρώπου να εκδικείται και να τιμωρεί, την ικανότητά του αντίστοιχα να είναι φιλεύσπλαχνος, ευμενής και να συγχωρεί. Βασικά χαρακτηριστικά που συνοδεύουν την αρετή θεωρεί ο Αριστοτέλης την τιμιότητα, την επιείκεια, την ευγνωμοσύνη, την αισιοδοξία, την αγάπη προς τους συγγενείς και τους φίλους, την αφοσίωσή του στους συντρόφους του, την αγάπη του προς τους ξένους.

γ. Η ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΑΡΕΤΩΝ ΣΤΗΝ ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ

Ο Αριστοτέλης δηλώνει ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος όταν κυριαρχεί τα πάθη του. Απώτερος στόχος της εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι η οικοδόμηση και η διαμόρφωση της προσωπικότητας αγαθών και σπουδαίων πολιτών. Στο πλαίσιο αυτό τίθενται ως προϋποθέσεις οι εξής βάσεις : η φύση, ο εθισμός και η λογική ικανότητα του ανθρώπου. Η φρόνηση είναι η αρετή που οδηγεί στην κορύφωση της παιδευτικής διαδικασίας, που είναι η καλλιέργεια της λογικής ικανότητας του νέου, ο οποίος με τη δύναμη της βούλευσης μπορεί να λαμβάνει αποφάσεις αντίθετες προς τη φύση και τους εθισμούς.
Αυτός που έχει καλή ψυχική διάθεση είναι ο ενάρετος άνθρωπος, που αναγνωρίζεται σπουδαίος δια του ηθικού αναστήματός του και ο οποίος υπερτερεί έναντι των άλλων, αποτελώντας το μέτρο του ηθικού βίου για τους συνανθρώπους του. Ο ενάρετος άνθρωπος είναι ελεύθερη σκεπτόμενη ηθική προσωπικότητα, είναι το παράδειγμα της ιδανικής – ιδεώδους πολιτείας.

ΠΕΡΙ ΑΡΕΤΩΝ ΚΑΙ ΚΑΚΙΩΝ

ΚΕΙΜΕΝΟ

Οι αρετές είναι αξιέπαινες και οι αιτίες των αρετών και τα αποτελέσματά τους και τα όσα γίνονται εξαιτίας των αρετών και τα έργα τους είναι αξιέπαινα, ενώ τα αντίθετα είναι μεμπτά.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 Ο όρος αρετή χρησιμοποιήθηκε από τον Όμηρο, ο οποίος αναφερόταν συχνά στις ηρωικές ιδιότητες του ευγενούς ανθρώπου, όπως η ανδρεία. Αργότερα ο όρος απέκτησε πολλές σημασίες.
 Ο ύψιστος σκοπός του ανθρώπου είναι το « άριστον », που για τον Αριστοτέλη είναι η ευδαιμονία, η οποία αποτελεί τον τελικό σκοπό των ανθρώπινων ενεργειών, το τέρμα της ηθικής προσπάθειας του ανθρώπου. Η ευδαιμονία ισοδυναμεί στο συλλογισμό του φιλόσοφου με το ευ ζην και το ευ πράττειν του ανθρώπου. Η ευδαιμονία είναι ο τελικός σκοπός, το τέρμα των πρακτέων αγαθών.
 Ο Αριστοτέλης αναφέρεται και στα δύο είδη των ηδονών, δηλ. τις πνευματικές και τις σωματικές, οι οποίες όταν εκφυλιστούν σε έξη ή πάθος τότε ο άνθρωπος καθίσταται ανελεύθερος και θα πρέπει, δια της άσκησης και της εγκράτειας, να υποστεί κάθε επιθυμία τον έλεγχο της λογικής, προκειμένου ο άνθρωπος να κερδίσει την ελευθερία του.
 Η φρόνηση ανήκει στις διανοητικές αρετές. Ενώ στον Πλάτωνα η φρόνηση έχει θεωρητικό χαρακτήρα, στον Αριστοτέλη εμφανίζεται ως καταστατική αρετή της ηθικής συμπεριφοράς του ανθρώπου, γεγονός που δηλώνει και την πρωτοτυπία της αριστοτελικής ηθικής. Η φρόνηση είναι αρετή καθολική, διότι ο φρόνιμος άνθρωπος έχει ως μόνιμη και σταθερή ικανότητά του τη βούλευση, το να βουλεύεται, προκειμένου να εξευρίσκει λύσεις επί των πρακτικών θεμάτων.
 Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η ανδρεία αποτελεί μεσότητα ανάμεσα στο φόβο και στο θάρρος και χαρακτηρίζεται ως εξολοκλήρου ανδρική αρετή. Τον ανδρείο θεωρεί ο Αριστοτέλης ως άφοβο, δηλ. δε φοβάται το θάνατο, τις συμφορές και τους κινδύνους. Η ανδρεία αποτελεί στάση ψυχής και εκδηλώνεται σε πράξεις που απαιτούν θάρρος και κυρίως απέναντι σε έργα που προξενούν φόβο και δειλία. Οι ενέργειες του ανδρείου είναι ανάμικτες με τα αισθήματα του πόνου και της λύπης.
 Για τον Αριστοτέλη η εγκράτεια προσδιορίζεται ως το εγχείρημα της υποταγής του επιθυμητικού στο λογιστικό, εφόσον οι επιθυμίες οδηγούν στις κακές ηδονές και απολαύσεις. Η υποταγή συνοδεύεται και από τη φυσική στέρηση και τη λύπη που προκαλεί αυτή η στέρηση στον εγκρατή, ο οποίος θα πρέπει να διακρίνεται για την καρτερικότητά του και την υπομονή του.
 Η οργιλότητα είναι το αντίθετο της πραότητας. Ο οργίλος με την απεχθή συμπεριφορά του, την ανυπαρξία της ανοχής του απέναντι στις μικρές αδικίες, την ψυχική αδυναμία του να τιμωρεί και να αδικεί και να οργίζεται εύκολα με τα λόγια και τα έργα των συνανθρώπων του, φανερώνει την κακή εσωτερική φύση του, εφόσον σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος είναι η « αρχή των πράξεων ». Η ηθική ή η κακή πράξη, κατά το φιλόσοφο, είναι το αποτέλεσμα της ανθρώπινης βούλησης, της προαίρεσης, η οποία φωτίζεται από το νου και τη βούλευση, έχοντας όμως μέσα και το άλογο πάθος της όρεξης, το οποίο, όταν κυριαρχεί και δε μπορεί να περιοριστεί και να ελεγχθεί από τη λογική, εκδηλώνεται με κακά συναισθήματα, όπως ο θυμός.
 Ο άνθρωπος βρίσκει το μέσο και το μέτρο δια του ελέγχου των παθών από τον ορθό λόγο και την αρετή, διαφορετικά ωθείται σε κακές πράξεις. Η αρετή ως μεσότητα αναδεικνύεται μέσα στη ζωή, στις ψυχικές εκδηλώσεις του ανθρώπου, οι οποίες ως ακρότητες της υπερβολής και της έλλειψης, παρουσιάζονται ως εναντιώσεις της ηθικής μεσότητας. Τέτοιου είδους εναντιώσεις είναι : η απερισκεψία, η οργιλότητα, η δειλία, η ακολασία, η ακράτεια, η αδικία, η φιλαργυρία και η μικροψυχία. Όλα αυτά είναι ανάξια και μεμπτά και αποτελούν απλά αμαρτήματα.-

ΠΕΡΙ ΚΟΣΜΟΥ

1. Στο προοίμιο της πραγματείας, που αποτελεί έναν ύμνο για τη φιλοσοφία, ο συγγραφέας απευθύνει το λόγο του στον Τιβέριο Ιούλιο Αλέξανδρο, τον ανιψιό του Φίλωνα και αξιωματούχο της Αιγύπτου, ο οποίος ήταν στην υπηρεσία του Νέρου ( μετά το 63 μ.Χ.).
2. Στο 2ο μέρος ο συγγραφέας δίνει τον ορισμό της έννοιας του κόσμου και στη συνέχεια παρουσιάζει μια συνοπτική περιγραφή της ύλης και του σχήματος του κόσμου. Η γη καταλαμβάνει το κέντρο του κόσμου, ενώ υπεράνω αυτής είναι ο ουρανός που αποτελείται από τα άστρα, έχει αιώνια και κυκλική κίνηση και σφαιροειδές σχήμα όπως ο κόσμος. Η ουσία του ουρανού και των άστρων χαρακτηρίζεται ως αιθέρας λόγω της αιώνιας κυκλικής κίνησής της. Οι ενυπάρχοντες στον ουρανό αστέρες διακρίνονται σε πλανήτες και απλανείς, οι οποίοι (ενν. αστέρες ) παραμένουν στην ίδια θέση, περιστρέφονται με το σύνολο του ουρανού και το μέσον τους κατέχει ο ζωδιακός κύκλος και οι πλανήτες, οι οποίοι δεν έχουν την ίδια κίνηση και ταχύτητα με τους απλανείς, αλλά και μεταξύ τους. Οι πλανήτες χωρίζονται σε εφτά μέρη, όπου ο ένας εμπεριέχεται στον άλλο και όλοι μαζί περιλαμβάνονται στη σφαίρα των απλανών. Ο συγγραφέας μετά την αιθέρια και θεϊκή φύση, που είναι σταθερή, αμετάβλητη, αναλλοίωτη και απαθής, τοποθετεί μια δεύτερη φύση, που είναι φθαρτή, αλλοιώσιμη, μεταβλητή, λεπτή και φλογώδης ουσία. Κάτω από αυτή τη φύση διαχέεται ο αέρας ο οποίος, αν και σκοτεινός, φωτιζόμενος και θερμαινόμενος γίνεται λαμπερός. Στη φύση του αέρα συχνά συγκεντρώνονται σύννεφα και προκαλούν τα καιρικά φαινόμενα της βροχής, του χιονιού, των ανέμων, των τυφώνων κ.ά.
3. Το 3ο μέρος της πραγματείας περιλαμβάνει μια γεωγραφική τοποθέτηση αναφορικά με την περιγραφή του γήινου και θαλάσσιου περιβάλλοντος, τα νησιά, τα ποτάμια, τις λίμνες, τη βλάστηση, τα δάση κ.ά. Κυρίως γίνεται λόγος για το υδάτινο περιβάλλον και υποστηρίζεται η άποψη ότι ολόκληρος ο κόσμος είναι ένα νησί που περιβρέχεται από την Ατλαντική θάλασσα. Η συγκρότηση όλου του κόσμου συνίσταται από την παρουσία των πέντε στοιχείων : της γης, του νερού, του αέρα, του πυρός και του αιθέρα. Το νησί που ονομάζεται κατοικημένος κόσμος διακρίνεται, κατά το συγγραφέα, σε τρεις ηπείρους : την Ευρώπη, την Ασία και τη Λιβύη.
4. Το 4ο μέρος αναφέρεται στα μετεωρολογικά φαινόμενα. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι από αυτό τον κόσμο εκπέμπονται δύο αναθυμιάσεις, μια ξηρή με μορφή καπνού που εκρέει από τη γη και μια υγρή με μορφή ατμού που πηγάζει από το υγρό στοιχείο. Από την υγρή αναθυμίαση προξενούνται ομίχλες, νερά, διάφορα είδη πάγων, σύννεφα, βροχές και χιόνια, ενώ από την ξηρή αναθυμίαση δημιουργούνται οι άνεμοι, οι βροντές, οι αστραπές, οι θύελλες, οι κεραυνοί κ.ά.
5. Στο 5ο μέρος γίνεται λόγος για την τάξη και την αιωνιότητα του κόσμου. Εδώ επισημαίνεται ότι η αρμονία και η ισορροπία στον κόσμο επέρχεται μέσα από την αντίθεση και την ανομοιότητα των στοιχείων που τον συνιστούν. Η φύση σώζει και διατηρεί την αρμονία της επιθυμώντας τα αντίθετα. Τη φύση μιμείται και η τέχνη. Μέσα από την αντίθεση, την ποικιλία και την ίση μετοχή οικοδομείται η ισορροπία του φυτικού και ζωικού βασιλείου, διασώζοντας και διατηρώντας την ευημερία της φύσης και ολόκληρου του σύμπαντος. Η γέννηση διαδέχεται τη φθορά και η φθορά τη γέννηση και μέσα από αυτή τη διαδοχή διαφυλάσσεται το σύμπαν αιώνιο και άφθαρτο.
6. Στο 6ο μέρος γίνεται λόγος για την αιτία στην οποία οφείλεται η εξασφάλιση της συνοχής του σύμπαντος
7. Τέλος, το 7ο μέρος είναι ένας ύμνος στη θεότητα, η οποία αποκαλείται με πολλά ονόματα.

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ

Η φιλοσοφία παρουσιάζεται ως θεϊκή αποκάλυψη, μέσα από την οποία έρχεται στο φως η αλήθεια. Η θεώρηση του κοσμικού γίγνεσθαι ( κοσμολογία, φιλοσοφία της φύσης, θεωρία του είναι ) είναι συγγενής γνώση της φιλοσοφίας.
Ο συγγραφέας δίνει δύο ορισμούς αναφορικά με την έννοια του κόσμου. Αφενός τον χαρακτηρίζει ως ένα σύστημα το οποίο αποτελείται από τον ουρανό και τη γη, καθώς και από τα στοιχεία που περιέχονται σε αυτά. Αφετέρου κόσμος ονομάζεται η ευταξία και η διακόσμηση των πάντων που οφείλεται και φυλάσσεται από το θεό.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 Στα ζώα και στους ανθρώπους αποδιδόταν μια συγκεκριμένη θέση στον ουρανό, η οποία ήταν γνωστή ως καταστερισμός ( δηλ. μεταμορφώσεις σε άστρα ). Σύμφωνα με τον καταστερισμό μια συγκεκριμένη ομάδα από άστρα, τα οποία παρέπεμπαν σε ένα ορισμένο σχήμα, σχετιζόταν με μια ιστορία από ένα γεγονός στη γη. Τα ζώδια στο ζωδιακό κύκλο ερμηνεύονταν ως καταστερισμοί, αλλά με αρκετές παραλλαγές.
 Το να ακολουθεί κάποιος το θεό σημαίνει να είναι σαν το θεό, που αποτελεί το σωστό μέτρο όλων των πραγμάτων. Ο θεός είναι ο κυρίαρχος του σύμπαντος, της φύσης και του πολιτεύματος.-