alexmandis - ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ - Μετεωρολογικά

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα Μετεωρολογικά κατέχουν ιδιαίτερη θέση στο έργο του Αριστοτέλη και λόγω της μορφής και λόγω του περιεχομένου τους. Είναι το μοναδικό σύγγραμμα που ασχολείται με ποικίλους τομείς : αστρονομία, γεωγραφία, φυσική, χημεία, γεωμετρία, γεωλογία, οπτική, σεισμολογία, ηφαιστειολογία, ακόμη και μετεωρολογία με τη σημερινή έννοια της λέξης, δηλ. την πρόβλεψη του καιρού. Τα Μετεωρολογικά θα πρέπει να τοποθετηθούν μετά τα Φυσικά, τα οποία ασχολούνται με τις πρώτες αρχές και αιτίες των φυσικών πραγμάτων και με τη φυσική κίνηση και μεταβολή, και μετά το Περί Ουρανού, όπου εκτίθενται οι αστρονομικές και κοσμολογικές απόψεις του Αριστοτέλη.
Το κύριο θέμα των Μετεωρολογικών είναι η μελέτη των φαινομένων που συμβαίνουν στον υποσελήνιο τόπο, δηλ. στο διάστημα από το κέντρο του σύμπαντος ( δηλ. το κέντρο της γης ) μέχρι την κατώτατη σφαίρα του ουρανού ( τη σφαίρα της σελήνης ). Πρώτο, λοιπόν, στάδιο της έρευνας είναι να καθοριστούν οι αρχές και τα αίτια των φαινομένων αυτών. Υλικά αίτια είναι η φωτιά, ο αέρας, το νερό και η γη, και κινούσα αιτία η αιώνια κίνηση της ουράνιας περιοχής. Η γη μαζί με το νερό ( των θαλασσών, των ποταμών, των πηγών κ.λπ.) βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος. Η ουράνια περιοχή αποτελείται από τον αιθέρα. Κατά συνέπεια, τα άστρα δεν αποτελούνται από φωτιά, ούτε αναφλέγονται. Τα φαινόμενα που δημιουργούνται στην κατώτερη ατμόσφαιρα έχουν ως αιτία την εκτόξευση θερμότητας προς τα κάτω, υπό την πίεση του συμπυκνωμένου από το ψύχος αέρα.
Τα δύο επόμενα κεφάλαια είναι αφιερωμένα στους κομήτες. Ο κομήτης δεν είναι πλανήτης. Οι πέντε πλανήτες – Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Ζευς, Κρόνος – είναι οι μόνοι που βλέπουμε. Απόδειξη για το ότι οι κομήτες είναι φαινόμενα που προκαλούνται από την ανάφλεξη της αναθυμίασης, είναι το γεγονός ότι η εμφάνισή τους είναι σημάδι ανέμων και ξηρασίας.
Το επόμενο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στο γαλαξία. Έπειτα εξετάζεται η κατώτερη ατμόσφαιρα, το στρώμα νερού και αέρα, που βρίσκεται κάτω από το στρώμα φωτιάς και πιο κοντά στη γη. Η υγρασία της γης εξατμίζεται από τον ήλιο, ανεβαίνει στην ατμόσφαιρα, ψύχεται, συμπυκνώνεται και ξαναπέφτει στη γη ως βροχή.
Το επόμενο κεφάλαιο μιλάει για τον άνεμο. Μετά γίνεται λόγος για τη θάλασσα, τις αναθυμιάσεις, τους σεισμούς, την ίριδα, τις φωτεινές ράβδους και τα παρήλια.

ΚΕΙΜΕΝΟ

Τα σώματα από τα οποία συντίθεται ο κόσμος που περιβάλλει τη γη είναι τέσσερα : η φωτιά, ο αέρας, το νερό και η γη. Μεταξύ αυτών των σωμάτων, καταλαμβάνει πάντα την υψηλότερη θέση η φωτιά και τη χαμηλότερη η γη ۠ ο αέρας βρίσκεται πάντα πιο κοντά στη φωτιά και το νερό πιο κοντά στη γη. Ο κόσμος αυτός θεωρείται ως η αρχή, ως η πρώτη αιτία. Η αρχή αυτή είναι αιώνια και η κίνησή της είναι πάντα τέλεια.
Το μέγεθος της Γης, σε σχέση με τις διαστάσεις των σωμάτων που την περιβάλλουν, δεν είναι άγνωστο : οι αστρονομικές μελέτες μας έχουν πλήρως αποδείξει ότι η Γη είναι σαφώς πιο μικρή από ορισμένα άστρα. Η φωτιά που περιβάλλει τον Ήλιο συχνά διασκορπίζεται, λόγω της περιστροφής του ουρανού, και φέρεται βίαια προς τα κάτω. Όσο πιο γρήγορα κινούνται τα σώματα τόσο περισσότερο πυρακτώνονται. Επίσης ο Ήλιος, που θεωρείται το θερμότερο άστρο, φαίνεται λευκός και όχι να έχει το χρώμα της φωτιάς.
Όταν η Γη θερμαίνεται από τον Ήλιο, η αναθυμίαση που προκαλείται είναι δύο ειδών : η μία εμφανίζεται με τη μορφή ατμού, η άλλη με τη μορφή αέρα ۠ η μία προέρχεται από την υγρασία ( ατμός ), η άλλη από την ίδια τη γη, που είναι στεγνή και είναι ένα είδος καπνού ( αέρας ). Από τις δύο αυτές αναθυμιάσεις, αυτή που παρουσιάζεται με τη μορφή αέρα ανυψώνεται, επειδή είναι θερμή, η άλλη, που είναι σχετικά υγρή, μένει σταθερή λόγω του βάρους της. Γι` αυτό το λόγο ο κόσμος που περιβάλλει τη Γη παρουσιάζει τη διάταξη που έχει : ακριβώς κάτω από την περιοχή όπου παράγεται η κυκλική κίνηση των άστρων υπάρχει η θερμή και ξηρή ουσία, που ονομάζουμε φωτιά. Κάτω από την ουσία αυτή βρίσκεται ο αέρας.
Η υλική αιτία όλων των καιρικών φαινομένων είναι η αναθυμίαση, ενώ κινητήρια αιτία είναι άλλοτε η κίνηση της ανώτερης περιοχής και άλλοτε η συστολή του συμπυκνωμένου αέρα. Όλα αυτά τα φαινόμενα εκδηλώνονται κάτω από τη Σελήνη.
Όταν η θερμότητα των ακτίνων του Ήλιου εκλείπει – είτε επειδή διαχέεται στις ανώτερες περιοχές είτε επειδή χάνεται, για το λόγο ότι ο Ήλιος παρασύρεται μακρύτερα στον αέρα πάνω από τη Γη – ο υδρατμός ( γιατί γύρω από τη Γη υπάρχει υγρασία, η οποία με τη θερμότητα του Ήλιου γίνεται υδρατμός ), που ψύχεται από την έλλειψη θερμότητας, συμπυκνώνεται πάλι και από αέρας γίνεται νερό. Το νερό που σχηματίζεται με τον τρόπο αυτό φέρεται και πάλι προς τη Γη. Η αναθυμίαση από το νερό είναι ο υδρατμός και η συμπύκνωση του αέρα σε νερό το νέφος. Ομίχλη εξάλλου είναι το υπόλειμμα της συμπύκνωσης μιας νεφέλης σε νερό. Γι` αυτό είναι μάλλον σημάδι καλοκαιρίας και όχι βροχής.
Το χιόνι στα ψηλά στρώματα γίνεται εδώ κάτω πάχνη και η βροχή γίνεται δρόσος. Το χαλάζι, όμως, που σχηματίζεται εκεί ψηλά δε γνωρίζει εδώ κάτω παράλληλο φαινόμενο. Το χαλάζι απαντά σε εύκρατες περιοχές, το χιόνι σε ψυχρές. Το χαλάζι είναι σπανιότερο το καλοκαίρι απ` ό,τι την άνοιξη και το φθινόπωρο, αλλά συχνότερο απ` ό,τι το χειμώνα, επειδή ο αέρας το καλοκαίρι είναι πιο ξηρός : την άνοιξη είναι ακόμη υγρός, ενώ το φθινόπωρο αρχίζει πάλι να υγραίνεται.
Η μάζα φωτιάς βρίσκεται στις ανώτερες περιοχές, η μάζα αέρα κάτω από την περιοχή της φωτιάς και το σώμα της γης αποτελεί ολοφάνερα το κέντρο, γύρω από το οποίο βρίσκονται τα άλλα στοιχεία. Το νερό περιβάλλει τη γη, ‘όπως το ίδιο περιβάλλεται από τη σφαίρα του αέρα και αυτή από τη σφαίρα της φωτιάς. Καθώς ο Ήλιος μετατοπίζεται, το ελαφρύτερο και γλυκύτερο μέρος νερού αναρροφάται καθημερινά και μεταφέρεται, αφού διαλυθεί και εξατμιστεί, στην ανώτερη ατμόσφαιρα, όπου συμπυκνώνεται πάλι από το ψύχος και ξαναπέφτει στη γη. Το γλυκό, λοιπόν, και πόσιμο νερό φέρεται προς τα πάνω λόγω της ελαφρότητάς του, ενώ το αλμυρό παραμένει κάτω λόγω του βάρους του.
Θα αναρωτιόταν κανείς εύλογα για ποιο λόγο μια τόσο μεγαλύτερη ποσότητα νερού δε φαίνεται πουθενά, δεδομένου ότι αμέτρητοι ποταμοί με μεγάλες ποσότητες νερού χύνονται καθημερινά στη θάλασσα χωρίς να ανεβαίνει η στάθμη της. Η ίδια ποσότητα νερού δε χρειάζεται τον ίδιο χρόνο για να στεγνώσει, όταν είναι απλωμένη και όταν είναι συγκεντρωμένη, αλλά ( χρειάζεται ) τόσο διαφορετικό χρόνο ώστε στη μια περίπτωση μπορεί να διατηρηθεί μια ολόκληρη μέρα, ενώ στην άλλη, όπως για παράδειγμα αν χύσουμε ένα κύπελλο σε ένα μεγάλο τραπέζι, θα εξατμιστεί εξ ολοκλήρου πριν καλά καλά το σκεφτούμε. Το ίδιο γίνεται και με τα ποτάμια : η ροή τους σχηματίζει μια συνεχή μάζα, αλλά το νερό τους, που φτάνει σε μια τεράστια και πλατιά περιοχή, εξατμίζεται γρήγορα και απαρατήρητα. Όλα τα ποτάμια καταλήγουν στη θάλασσα, εκτός από εκείνα που καταλήγουν το ένα στο άλλο.
Η αλμυρότητα προέρχεται από τη μίξη κάποιου πράγματος. Στους ζωντανούς, πράγματι, οργανισμούς ό,τι δε χωνεύεται καλά είναι αλμυρό και πικρό. Το περίττωμα της υγρής τροφής χωνεύεται λιγότερο απ` όλα. Κάθε κατακάθι έχει την ιδιαιτερότητα αυτή ( ό,τι χωνεύεται είναι συνήθως στερεό ) και μετά από αυτό ο ιδρώτας : και στα δύο, το ίδιο σώμα που εκκρίνεται ταυτόχρονα, παράγει την αλμυρότητα. Το ίδιο ισχύει για τα υλικά που καίγονται : ό,τι δεν αναλίσκει η θερμότητα γίνεται έκκριμα στους ζωντανούς οργανισμούς και στάχτη στα υλικά που καίγονται. Έτσι, το νερό που κυλάει πάνω στο έδαφος μιας περιοχής σκεπασμένης από τη στάχτη μεγάλης πυρκαγιάς γίνεται αλμυρό και έτσι σχηματίζεται η θάλασσα.
Έτσι, και οι νότιες βροχές και τα πρωτοβρόχια έχουν στυφή γεύση. Διότι ο νοτιάς, λόγω του μεγέθους και της ισχύος του, είναι ο πιο θερμός ۠ φυσάει από θερμές και ξηρές περιοχές και έτσι έχει λίγους υδρατμούς, γι` αυτό είναι θερμός. Αντίθετα, ο βόρειος άνεμος, επειδή προέρχεται από υγρές περιοχές, είναι φορτωμένος υδρατμούς, γι` αυτό είναι ψυχρός. Στη βροχή, λοιπόν, που πέφτει υπάρχει μεγάλη ποσότητα αλμυρής ουσίας και τα πρωτοβρόχια είναι στυφά, καθότι τα βαρύτερα νερά πέφτουν αναγκαστικά πρώτα.
Έχουμε πει πως υπάρχουν δύο αναθυμιάσεις, μια υγρή και μια ξηρή ۠ η πρώτη ονομάζεται ατμός, ενώ η δεύτερη λέγεται καπνός. Υγρασία δεν υπάρχει χωρίς το ξηρό, ούτε το ξηρό δεν υπάρχει χωρίς την υγρασία.
Καθώς ο Ήλιος κινείται κυκλικά, όταν πλησιάζει τη Γη, αναρροφά με τη θερμότητά του την υγρασία ۠ όταν απομακρύνεται, ο υδρατμός, που είχε σχηματιστεί στον αέρα, συμπυκνώνεται πάλι σε νερό λόγω της ψύξης. Γι` αυτό έχουμε περισσότερες βροχές το χειμώνα, και περισσότερες τη νύχτα από την ημέρα. Από τις δύο αναθυμιάσεις, εκείνη στην οποία κυριαρχεί υγρασία είναι η αρχή της βροχής, ενώ η ξηρή είναι η αιτία των ανέμων.
Η Γη είναι ξηρή από μόνη της. Λόγω των βροχών, αποθηκεύει πολλή υγρασία έτσι ώστε, όταν θερμανθεί από τον Ήλιο και την εσωτερική της θερμότητα, , σχηματίζει πολλά αέρια τόσο στον έξω χώρο όσο και στο εσωτερικό της. Η φωτιά όταν συνοδεύεται από αέριο γίνεται φλόγα και κινείται γρήγορα. Δεν είναι, λοιπόν, το νερό ούτε η Γη αυτό που μπορεί να είναι αιτία των σεισμών, αλλά το αέριο, όταν το υγρό που εξατμίζεται προς τα έξω συρρέει στο εσωτερικό της Γης.
Οι περισσότεροι και μεγαλύτεροι σεισμοί γίνονται τη νύχτα. Οι σεισμοί της ημέρας γίνονται γύρω στο μεσημέρι, επειδή τότε υπάρχει νηνεμία. Σεισμοί προξενούνται κυρίως την άνοιξη και το φθινόπωρο, όπως και κατά τη διάρκεια μεγάλων ανομβριών και μεγάλων βροχών ۠ τις εποχές αυτές υπάρχει περισσότερο αέριο. Όταν γίνει ισχυρός σεισμός δεν καταπαύει αμέσως και μετά από μία μόνο δόνηση, αλλά σε μια πρώτη φάση παρατείνεται πολλές φορές μέχρι 40 μέρες και στη συνέχεια γίνεται αισθητός στις ίδιες τοποθεσίες επί ένα ή δύο χρόνια. Επίσης, τα νησιά στα ανοιχτά της θάλασσας υποφέρουν λιγότερο από σεισμούς απ` ό,τι όσα βρίσκονται κοντά στην ξηρά. Διότι η μεγάλη ποσότητα της θάλασσας καταψύχει τις αναθυμιάσεις, τις εμποδίζει, λόγω του βάρους της, να ανέβουν και τις αναχαιτίζει.
Όπως είπαμε, η αναθυμίαση έχει διπλή υπόσταση, η μια είναι υγρή και η άλλη ξηρή και η συμπύκνωσή τους παράγει το νέφος. Επειδή η συγκέντρωση των νεφών είναι μεγαλύτερη στο εξωτερικό άκρο της ατμόσφαιρας εκεί όπου, πράγματι, απουσιάζει η θερμότητα ( επειδή διασκορπίζεται στην ανώτερη περιοχή ) η συμπύκνωση είναι αναγκαστικά μεγαλύτερη και ψυχρότερη. Γι` αυτό εξάλλου οι κεραυνοί, οι θυελλώδεις άνεμοι και όλα τα συναφή φαινόμενα φέρονται προς τα κάτω, παρόλο που η θερμότητα φέρεται πάντα προς τα πάνω. Διότι αυτά πρέπει κατ` ανάγκη να σπρώχνονται κατά την αντίθετη έννοια. Η αποδεσμευόμενη θερμότητα, λοιπόν, φέρεται προς την ανώτερη ατμόσφαιρα ۠ όση ποσότητα, όμως, ξηρής αναθυμίασης εγκλωβίζεται, κατά τη μεταβολή που υφίσταται ο αέρας ψυχόμενος, αποβάλλεται όταν συναντώνται τα νέφη. Καθώς φέρεται βίαια, πέφτει πάνω στα γειτονικά νέφη και τους καταφέρει ένα πλήγμα, ο ήχος του οποίου καλείται βροντή. Έτσι η αποβολή του ανέμου που βρίσκεται στα νέφη, καταφέρει το πλήγμα στο πυκνό μέρος των νεφών και παράγει τη βροντή. Ο άνεμος που αποβάλλεται έτσι, υφίσταται κατά κανόνα μιας ελαφριάς μορφής πυράκτωση και το φαινόμενο που παράγεται το αποκαλούμε αστραπή. Εμφανίζεται η αστραπή μετά το πλήγμα και μετά τη βροντή, φαίνεται όμως πρώτη, επειδή η όραση πηγαίνει πιο γρήγορα από την ακοή.
Το ουράνιο τόξο δε σχηματίζει ποτέ πλήρη κύκλο, ούτε είναι πολύ μεγαλύτερο από ημικύκλιο. Μετά τη φθινοπωρινή ισημερία, όταν οι μέρες μικραίνουν, το ουράνιο τόξο σχηματίζεται οποιαδήποτε ώρα της μέρας, ενώ το καλοκαίρι δε σχηματίζεται μεσημέρι. Επίσης, δε γίνεται να υπάρχουν περισσότερα από δύο ουράνια τόξα ταυτόχρονα. Το ουράνιο τόξο έχει τρία χρώματα : το κόκκινο, το πράσινο και το ιώδες ۠ το διάστημα μεταξύ του κόκκινου και του πράσινου εμφανίζεται συχνά κίτρινο. Το ουράνιο τόξο είναι ανάκλαση των οπτικών ακτίνων προς τον Ήλιο. Γι` αυτό και εμφανίζεται πάντα απέναντί του. Οι οπτικές ακτίνες ανακλώνται πάντοτε σε όλες τις λείες επιφάνειες, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται το νερό και ο αέρας.
Η απλή γένεση και η φυσική αλλαγή είναι έργο των ενεργητικών δυνάμεων – του θερμού και του ψυχρού – ( παθητικές δυνάμεις ή αλλιώς παθητικά στοιχεία είναι το ξηρό και το υγρό ), καθώς επίσης και η αντίθετη ( της γένεσης ) φυσική φθορά. Η απλή και φυσική γένεση είναι μεταβολή που οφείλεται σε αυτές τις δυνάμεις. Το πιο γενικό ενάντιο στην απλή γένεση είναι συνήθως η σήψη. Διότι κάθε φυσική φθορά οδηγεί σ` αυτό, όπως για παράδειγμα το γήρας ( για τα ζώα ) και η αποξήρανση ( για τα φυτά ). Κατάληξη όλων των φυσικών συνθέσεων είναι η σήψη, αν δεν καταστραφούν από κάποια βίαιη πράξη. Η λέξη σήψη λέγεται με ιδιαίτερη σημασία για πράγματα που φθείρονται τμηματικά, όταν έχουν απομακρυνθεί από την αληθινή φύση τους. Γι` αυτό σήπονται τα πάντα εκτός από τη φωτιά. Η γη, το νερό, ο αέρας σήπονται. Σήψη είναι η φθορά της φυσικής θερμότητας που περιέχεται σε κάθε υγρό σώμα, από μια εξωτερική θερμότητα, δηλ. από τη θερμότητα του περιβάλλοντος. Σήψη, επομένως, είναι το κοινό αποτέλεσμα της εσωτερικής ψυχρότητας του σώματος και της εξωτερικής θερμότητας του περιβάλλοντος. Γι` αυτό το λόγο ό,τι σήπεται γίνεται πιο ξηρό. Ό,τι είναι παγωμένο δε σήπεται, καθότι πιο ψυχρό απ` ό,τι ο ( θερμός ) αέρας, επομένως δεν κυριαρχείται από αυτόν, ενώ ό,τι προκαλεί μεταβολή σε ένα πράγμα πρέπει να κυριαρχεί πάνω του. Επίσης, δε σήπεται ό,τι βράζει, επειδή η θερμότητα του αέρα είναι μικρότερη από τη θερμότητα που βρίσκεται μέσα στο σώμα, οπότε δεν κυριαρχεί πάνω της και δε γίνεται καμιά αλλαγή. Είπαμε, λοιπόν, τι είναι γένεση και τι φθορά.
Αποτέλεσμα του θερμού είναι η ωρίμανση, η οποία περιλαμβάνει το γίνωμα, το βράσιμο και το ψήσιμο. Το ψυχρό έχει ως αποτέλεσμα τη μη ωρίμανση με παραλλαγές την ωμότητα, το μισοβρασμένο και το μισοψημένο. Ωρίμανση είναι η ολοκλήρωση ( από την εσωτερική και φυσική θερμότητα ενός αντικειμένου ) των αντίστοιχων παθητικών ιδιοτήτων. Όταν λέμε μη ωρίμανση εννοούμε την έλλειψη εσωτερικής θερμοκρασίας. Γενικά, ό,τι ωριμάζει γίνεται πάντα πηχτότερο.
Τα σώματα σχηματίζονται υπό την επήρεια θερμού και ψυχρού, τα οποία επιτελούν το έργο τους με την πύκνωση και την πήξη. Επειδή αιτία είναι το θερμό και το ψυχρό, θερμότητα βρίσκεται ανεξαιρέτως σε όλα τα σώματα. Επομένως, επειδή οι ιδιότητες αυτές έχουν ενεργητικό ρόλο, ενώ το υγρό και το ξηρό παθητικό, στις σύνθετες ουσίες συμμετέχουν όλες οι ιδιότητες.-